برخی ازقالی­های نو و کهنه (اغلب تجاری) عیوبی در رنگ دارند که بنابر درخواست مشتری ، توسط مرمت­گر مورد بررسی و رفع عیب  قرار می گیرند. مجموعه این عملیات را رنگ برداری، رنگ کاری، نقاشی یا نیش قلم[1] گویند”افتخاری راد،1382، ص21″.  نکته مهم رنگ­کاری در این است که بخش قابل توجهی از  این عملیات مرمتی دوام ندارند و با گذشت زمان، تابش نور خورشید و یا اولین شستشو این پدیده ی پنهان کاری شده دوباره آشکار می شود. متاسفانه اطلاعات و روش های این عملیات فاقد کارایی آموزشی و علمی است و این روند پاسخگوی هیچ یک از اهداف علمی و استاندارد نیست. زمینه فعالیت این حرفه از مرمت، در راستای تکمیل قالی های صادراتی و گاه مصارف داخلی به شدت گسترش یافته و جایگاه خوبی برای خود ایجاد کرده است. هر چند هیچ یک از یادداشت ها در این خصوص نتایج تحقیقاتی مطلوبی را در پی نداشت. “اربابی، 1386، ص 185”

 

عواملی که نیاز استفاده از این مرحله مرمت را ضروری می کند:

 

1- تابش اشعه فرابنفش خورشید که تاثیر زیادی بر کاهش رنگ قالی دارد.

 

2- اشتباه بافنده در زمینه انتخاب رنگ یک خامه و عوض شدن آن رنگ در یک قسمت بافت که در اصطلاح به آن رگه دار شدن قالی می­گویند.

 

 3- در میانه کار بافت، یکی از خامه ها تمام و خامه جدیدی تهیه شده که از لحاظ رنگی با خامه قبلی مطابقت ندارد و قالی دو رنگ می شود”پیتر.اف،1389، ص 38″.

 

4- بعد از بافت یکی از رنگ های بکار رفته در قالی مورد پسند مشتری نیست و تصمیم به تغییر آن رنگ می­دهد.

 

5- شدت رنگ های به کار رفته در در قالی مطلوب نیست.

 

6- رنگ بندی نامناسب و یا استفاده از رنگ های غیر مانوس وغیر عادی. “اربابی، 1386، ص6،7”.

 

و عواملی دیگر که منجر به استفاده از عملیات رنگ­کاری در کارگاه مرمت می­شود. معمولا این عملیات به وسیله مواد رنگزا مانند : رنگ های جوهری، مدادشمعی ، ماژیک و همچنین اکسید کننده و احیا کننده هایی مانند پرمنگنات پتاسیم، جوش شیرین (سنگ ترش) ، جوهر لیمو ( اسید سیتریک) ،هیدرو سولفیت، کلر و… استفاده می شود. ابزار این عملیات قلم مو و ظرف رنگ است”افتخاری راد،1382، ص11″ . 

 

با این تفاسیر و با توجه به اعتبار فرش دستباف در دنیا و استاندارد هایش در این مرحله از مرمت باید اعمال تغییراتی جهت بهبود بوجود آید و یا به عبارتی محققان با تلاش و شناخت باید گام هایی موثر درجهت رفع نواقص و پیشبرد کیفیت آن بردارند. انتظار می­رود با ساخت دستگاهی جهت رنگرزی موضعی قالی­های مرمتی در کارگاه تکمیل این ایراد از فرش دستباف ایران رفع شود.

 

 1-2 ضرورت انجام تحقیق 

 

فرش دستباف یکی از هنرمندانه ترین فراورده های دستی بشر است که علاوه بر دارا بودن ارزش هنری یک منبع درآمد ارزی در اقتصاد کشور محسوب می شود. فرایند تولید این هنر صنعت بسیار گسترده بوده و در تمام مراحل کیفیت و استاندارد سازی باعث ارتقا این کالا می شده است. تمامی قالی­های تولید شده جهت ارتقا و بهبود و بر طبق استاندارد مرکز ملی فرش دستباف ایران و سلیقه بازار در فرایند تکمیل قرار می گیرند”صوراسرافیل، 1376، ص29-33″. عملیاتی که در کارگاه تکمیل فرش صورت می گیرد شامل انواع شور، چرم دوزی، دو گره و زنجیره بافی، کز دادن پشت فرش، بند کشی ، لکه گذاری یا عملیات رنگ برداری میباشد.”مجابی، 1389″ در بین این عملیات رنگ­کاری به صورت غیر متعارف و به نوعی تقلب محسوب می­شود بدین گونه که مرمت­گر قسمت های رنگ پریده قالی را با قلم مو یا ماژیک به صورت سطحی می­پوشاند که با اولین شور رنگ ها در هم ادغام و ظاهر فرش را خراب می­کند”اربابی، 1386، ص24″.  با این تفاسیر برآن شدیم تا عملیات رنگ­کاری در فرش های دستباف معاصر را بررسی و در صورت امکان ارتقا بخشیم.

1-3 سوابق تحقیق

 

علی­رغم جستجو درکتاب ها و سایت های مختلف مرتبط به فرش و رنگرزی و مرمت مطلبی راجع به عینیت تحقیق پیش رو یافت نشد اما مطالبی ارزشمند راجع به مرمت یافت شد که با ذکر منابع بیان می­گردد. مرمت مجموعه ای از علوم، فنون و هنرهاست. از بین علوم مختلف علم شیمی از گروه علوم پایه بیش از بقیه علوم با مرمت مرتبط است. مرمت یعنی کلیه فعالیت هایی که برای اصلاح مواد موجود و ساختار اثر فرهنگی به منظور نشان دادن وضعیت شناخته شده­ی قبلی انجام می شود. مسلم است که اصلاح مواد تشکیل دهنده­ی اثر و ساختار آن بدون شناخت اولیه امکان پذیر نیست و تا مرمت­گر نداند که با چه چیزی سروکار دارد نخواهد توانست معایب و آسیب های آن را اصلاح و برطرف سازد”خورشیدی،1385، مجموعه مقالات”.  یکی از زمینه های علمی و تخصصی فرش دستباف در مرحله تکمیل، مرمت یا رفوگری می باشد”طالب پور،1381″. پیشینه مرمت قالی از بدو تولد آن وجود داشته است. اگر چه به آن به عنوان یک هنر ارج داده نمی‌شده است. مرمت­گر تنها با قالی کهنه سر و کار نداشته و ندارد. به عبارتی مرمت­گر پوشاننده عیب نبوده بلکه کامل کننده­ی  قالی جهت ورود به بازار و فروش آن بوده است.

 

روش های مرمت دو نوع است: مرمت ایتالیایی – مرمت آمریکایی : در مرمت ایتالیایی احترام به اثر هنری و احترام به مرمت­گر یک اصل است. مثلا یک قالی که با زمینه کرم آسیب دیده باشد سعی می­شود رنگ قسمت آسیب دیده روشن تر یا تیره­تر انتخاب شود که آثار مرمت در قالی دیده شود. این روش مرمت بیشتر شامل اشیا و بناهای تاریخی می­شود. در مرمت آمریکایی قسمتی از قالی که باید مرمت شود سعی بر آن است که کاملا شبیه سازی صورت گیرد به گونه ای که تفاوت قسمت مرمت شده با قسمت مرمت نشده معلوم نباشد. این دو روش مرمت هم در قالی و هم در مورد سایر اشیای هنری کاربرد دارد. روش مرمت بازار، یا علمی است که بر مبنای علم مرمت­گر می­شود (همان

 مرمت ایتالیایی ) و یا شیوه بازاری که قالی به گونه ای مرمت می‌شود که ایراد  قابل تشخیص نباشد (روش مرمت آمریکایی). معمولا در مرمت سن قالی ملاک مهمی است که از این نظر قالی­ها به سه دسته تقسیم می‌شوند. قالی­های ۱ تا ۳۰ سال ( نو) از ۳۰ تا۱۰۰ سال و از ۱۰۰ سال به بالا(قالی­های عتیقه ای)

 

ارزشیابی و تعیین سن در مورد قدمت مهم است. مثلاً قدمت قالی تا ۳۰ سال باید بر مبنای روش آمریکایی باشد و هیچ گونه تغییر رنگ نداشته باشد و مکانیزم کار به گونه ای باشد که قالی مانند روز اول شود. در قدمت ۳۰ تا ۱۰۰ سال، معمولا روش مرمت به سبک ایتالیایی­ست و ارزش قالی در قدمت فرش نهفته است. در قالی با سن ۱۰۰ سال به بالا، در وضعیت فعلی قالی را حفظ می‌کنند که خرابی بیشتر نشود مثلا ممکن است دو تکه قالی با این قدمت پیدا شود در این مواقع نمی‌توان آن‌ها را به هم بند زد و قالی جدید ساخت. در این مواقع یک پارچه سفید بر سطحی بدون خلل و فرج پهن می­کنند و تکه های قالی را روی پارچه قرار می‌دهند تا قطعات قالی بیشتر آسیب نبینند. به طور کلی مرمت یا تکمیل یک مرحله تولید فرش است که می­توان برای آن استاندارد تعریف نمود تا علاوه بر تاثیر کیفیت قالی ارزش کار مرمت­گران نیز در پروسه تولید شناسانده شود. مرحله ای بسیار پر کاربرد که از زمانی که قالی از دار جدا می­شود تا ورود کالا به بازار بر روی قالی‌های نو حائز اهمیت است و بر روی قالی­های پا خورده و دارای قدمت، سبکی متفاوت از کار است”حاجی زاده، 1383″. رنگ­کاری یکی از شاخه های مرمت در قالی است که متختصصان و اشخاص فنی خاص خود را دارد، اما متاسفانه روند کاری این گروه افراد مطابق استاندارد تعریف و شناخته شده نیست، و یکی از دلایل آن عدم شناخت یا عدم آزمایش های متفاوت در این زمینه است. شناخت کیفیت مواد اولیه، رنگرزی، مکانیزم بافت، آشنا بودن با کم کاری‌هایی که ممکن است در هر کدام از مراحل فرآیند قالی صورت گیرد و هر آنچه که با ساختار قالی در ارتباط است در هر چه بهتر انجام دادن کار یک مرمت­گر مهم است”خورشیدی،1385، مجموعه مقالات”.   

 

1-4 سوالات تحقیق

 

طراحی و بررسی امکان ساخت دستگاه یا روشی که بتواند جایگزین روش غلط لکه­گذاری و رنگ کاری  فرش در مرحله مرمت قرار گیرد و یا عملیات رنگ کاری را ارتقا بخشد یک ایده و پیشنهاد برای بهبود فرش دستباف با توجه به ارزش و اهمیت این کالا می­باشد. با به کار گیری و بررسی روش ها امکان  ارتقا در این مرحله از تولید فرش می­توان رنگ را با نفوذ و ثبات بیشتری وارد گره ها و الیافی که بی رنگ شده  کرد.

 

با توجه ب توضیحات داده شده و روش هایی که امروزه در مرحله رنگ مرمت به صورت غیر علمی انجام می­شود:

 

• 1- چگونه می­شود روش و یا ایده ای علمی تعریف کرد؟

 

• 2- چگونه می توان روش یا دستگاهی را ساخت که با آن گره های بافته شده فرش را به تعداد معین و موضعی در ناحیه خاص رنگرزی کرد؟

 

• 3- کاربرد این دستگاه فقط در قسمت رنگرزی موضعی فرش های مرمتی می باشد؟

 

• 4- چگونه می توان به شید رنگی مورد نظر رسید؟

1-5 روش تحقیق

 

این تحقیق با رویکرد مرمتی و روش داده اندوزی کتابخانه ای و آزمایشگاهی انجام می­شود که شامل این مراحل می باشد:

 

مرحله اول : بررسی و شناخت روش های رنگ­کاری و سیر روند آن در بازار فرش دستباف معاصر ایران.

 

مرحله دوم: تهیه چند نمونه قالی جهت آزمایش رنگرزی دستی و دستگاهی با مشخصات زیر:

 

–  نخ پشمی خامه قالی با نمره متریک نخ  4/16 لا ، چله 9/20 لا پنبه، پود ضخیم انگلیسی 8/10 لا، پود نازک با 2/20 لا.

 

 –  قالی خام لول[2] باف تهیه شده از نخ پرز بدون رنگ، بدون طرح، نخ چله و پود پنبه، رجشمار [3]50.

 

 –  قالی مرمتی تخت باف[4] کرباس[5]، چله  و پود پنبه، طرح شکسته، پرز پشم، رجشمار 16.

 

 –  قالی مرمتی با مکانیزم بافت نیم لول[6]، چله و پود پنبه، پرز پشم، طرح گردان، رجشمار25.

 

مرحله سوم: آزمایش دستی بر روی نمونه های بافته شده.

 

مرحله سوم: بررسی ثبات و جذب رنگ وارد شده در نمونه آزمایش دستی.

 

مرحله چهارم:  بررسی امکان تهیه و ساخت دستگاه  یا روشی که مرحله رنگ­کاری را به رنگرزی ارتقا بخشد.

 

مرحله پنجم: بررسی ثبات و جذب رنگ وارد شده در نمونه آزمایشی با دستگاه یا روش پیشنهادی.

 

[1]. به علت سطحی رنگ شدن فرش در این مرحله این عملیات را رنگ کاری گویند.

 

.[2] این شیوه ی بافت بیشتر در مناطق شهری مانند: تبریز، اصفهان، قم، نائین، مشهد، و…. رایج است. در این شیوه تارهای چله بر روی دار به گونه ای قرار دارند که محل گره زدن کاملا به هم چسبیده و به کمک چوب هاف یا یا کوجی به صورت زیر و رو قرار می­گیرند. در این شیوه معمولا از دو پود استفاده می­شود و زاویه بین چله ها در این شیوه 120- 80 درجه در نوسان است.

 

[3]. به تعداد گره در واحد مشخص را رجشمار گویند. این واحد در مناطق ترکی باف 7 سانتی متر، درمناطق فارسی باف 5/6 سانتی متر و در کرمان 57/6 سانتی متر می­باشد.

 

[4]. این شیوه بافت در مناطق عشایری رایج است. دراین شیوه تارهای چله به گونه ای قرار می­گیرند که فاصله­ی بین تارهای چله در محل گره زدن حداقل به اندازه­ی قطر چله­ی مورد مصرف باشد، در این نوع بافت معمولا پودی ضخیم تر از قطر چله در هر رج، از بالای ضربدر کوبیده می­شود. زاویه بین چله ها در این نوع بافت 170-180 درجه است و چله ها تقریبا در کنار هم قرار می­گیرند.

 

[5]. در این شیوه پود حالت سفت و کشیده دارد و این تارهای چله هستند که نسبت به پود حرکت مواج دارند.

 

.[6] این شیوه بیشتر در مناطق روستایی رایج است. در این شیوه تارهای چله در هنگام چله کشی به گونه ای قرار می­گیرند که فاصله­ی بین تارهای چله در محل گره زدن به اندازه­ی نصف قطر چله مورد مصرف باشد. پودی با قطر تقریبی چله­ی مورد مصرف در هر رج، ابتدا از زیر ضربدروسپس از روی ضربدر کوبیده می­شود. زاویه بین چله ها در این نوع بافت بین 120-170است.