حیا در لغت به معنی شرم است و در اصطلاح انقباض نفس است از چیزی و ترک آن به علت ملامت و سرزنشی که در آن است. آن بر دو نوع است: اول نفسانی و آن شرم است که خدای تعالی در نفوس آفریده است مثل حیا از کشف عورت و جماع بین مردم. دوم ایمانی، و آن شرمی است که مؤمن را از ارتکاب معاصی باز می‌دارد.

مفهوم شرم و حیا در آثار منثور صوفیه تا قرن ششم، بسامد بالایی دارد و از آن پس رفته رفته در اشعار عارفان نیز وارد شده است.

مفهوم شرم و حیا در اشعار مولانا هم جنبه‌های اخلاقی و دینی را در بر می‌گیرد و هم جنبه‌ها و گرایش‏های عرفانی و شهودی را. آنچه مسلم است مولوی در رویکرد معرفتی خود در خصوص مفهوم شرم و حیا، از طرفی از برکات قرآن و سنت بهره جسته و از طرفی دیگر بر

 نظرگاه‌های عارفان پیش از خود عنایت داشته است.

به‏طور کلی، مولوی در بیان مفهوم شرم، اتّصاف آن را هم بر خداوند و هم بر بنده جایز می‌داند. در این خصوص وی گاه شرم و حیای انسان را در مقام سالک و بنده حق‏جویی که مواجهه با عقبه‌های سهمناک سلوک است، معرفی می‌کند. و گاه به عنوان عاشق مفتون و سوخته زبون و مجنون غرق در خون. از این‏رو جلوه‌های گوناگونی از شرم و حیای عاشقانه و عارفانه را به تصویر می‌کشد. حیایی که متصّف بدان، در نسبت و ارتباطی که با معشوق دارد متجلی گردیده است و بدان سبب دچار آزرم می‌گردد. گاه نیز از جنبه‏های دیگر به ترک شرم و آزرم عاشق در مواجهه با ساحت عشق و جهت نیل به وصال معشوق نظر می‌کند. با این اوصاف از نظرگاه مولوی ارتباط عمیقی و مستحکمی بین شرم و ترک آن با مفهوم عشق وجود دارد.

بنابراین با بررسی نسبت بین شرم و عشق و همچنین گرایش‌های دوگانه حیا و ترک حیا در اشعار مولوی به لحاظ پژوهش بسیار حائز اهمیت بوده و گویای مبانی بکر و ناب عرفانی و مبیّن مدل معرفتی مولوی در این خصوص است.

همچنین بررسی جامع این اصطلاح در اشعار مولوی و تحلیل تفاوت‌های معنایی و تناقص‌های آن، می‌تواند نقاب ابهام را از رخسار معانی این لطیفه سترگ عرفانی برگشاید و فهم جامع و درست‌تر مفهوم شرم و حیا را معروض گردد.