عقد بیمه نیز که عقدی لازم می باشد بایستی علاوه بر رعایت شرایط عمومی قراردادها(ماده 190 قانون مدنی) شرایط خاصی را که قانون بیمه برای آن در نظر گرفته دارا باشد تا عقدی صحیح و واجد آثار حقوقی شود.عقد بیمه ممکن است به دو گونه ارادی(فسخ و اقاله) و قهری(بطلان و انفساخ) منحل شود..بنابراین بطلان بیمه یکی از موارد انحلال قهری می باشدکه در این مقاله بعد از بررسی مفهوم بیمه به آن خواهیم پرداخت.

به طور اختصار موارد بطلان بیمه عبارتند از:

ماده 11 و 12 قانون بیمه مصوب 7/2/1316اضافه بیمه کردن متقلبانه و اظهارات کذب عمدی یا کتان عمدی بیمه گذار را که منجر به تغییر یا کاهش خطر در نظر بیمه گر شود را دلیل بطلان عقد می شناسد.از طرفی اقداماتی نظیر تعدد بیمه با قصد تقلب(موضوع ماده 8 قانون بیمه)و یا بیمه خطری که قبل از عقد واقع شده (موضوع ماده 18 قانون بیمه )موجب بطلان بیمه می گردد.

مفهوم لغوی بیمه

وازه بیمه لغتی است که ریشه و ماده اشتقاق آن نامعلوم است و نحوه وضع پیدایش آن در فرهنگ ایران و کشورهای فارسی زبان واضح نمی باشد.گروهی عقیده دارند کلمه ((بیمه))یک واژه خالص فارسی است[1] که در متون حقوقی [2]هم به عنوان یک پدیده حقوقی[3] نوظهور کاربرد دارد و از هیچ زبانی وارد فارسی نشده است. واژه بیمه به معنی خوف،ترس،اطمینان،ضمانت و خطر[4]،ایمنی مال یا جان از خطر،دادن زیان بیمه شونده[5] می باشد.

برخی می گویند کلمه ((بیمه)) لفظ هندی و اردو[6] و به معنی ضمانت است و در اصطلاح و عرف،عمل یا قراردادی است که اشخاص(اعم از حقیقی یا حقوقی)در تمدن جدید با پرداخت وجه و انعقاد عقد و بر اساس تعهدات،مسئولیت حفظ کالا یا سرمایه یا جان خود را به عهده دیگری(اشخاص،بنگاه،شرکت بیمه یا موسسه)می گذارد که در صورتی که موضوع بیمه شده به نحوی از انحاء مورد توافق به مخاطره افتاد

ه و در اثر وقوع یا بروز حادثه خسارت وارد و یا تلف شود،آن را جبران نمود و از عهده ی زیان وارد شده برآید یا وجه معینی را بپردازد[7].

لغت شناسان در بررسی ها و ابراز نظر خودشان واژه بیمه را اصطلاح بانکی دانسته اند و گفته اند بیمه عملی است که اشخاص با پرداخت پولی مسئولیت کالا یا سرمایه یا جان خود را به عهده دیگری گذارند و بیمه کننده در هنگام زیان باید مقدار زیان را بپردازد[8].

عقد بیمه در حقوق

در حقوق بیمه ایران مقنن در قانون بیمه مصوب هفتم اردبیهشت ماه سال 1316 از واژه های متعددی برای منظور واحد استفاده کرده است.در عنوان قانون مذکور بدون آن که آن را فصل بندی کرده باشد جمله ((معاملات بیمه))را به کار برده است بلافاصله بعد از آن در تعریف بیمه از لغت((عقد))استفاده نموده و پس از آن در بند 1 ماده 3 همان قانون،واژه ((قرارداد))را به کار برده است[9].این نشان می دهد قانونگذار در حقوق بیمه نتوانسته از رویه مشخص تبعیت نماید و به نظر می رسد در انتخاب لغات مذکور مضطرب و سرگردان و پریشان خاطر بوده است.

تعریف عقد بیمه به طور خاص در ماه یک قانون بیمه ایران در مصوب 1316 آمده است[10]،این ماده مقرر می نماید”بیمه عقدی است که به موجب آن یک نفر تعهد می کند در ازای پرداخت وجه یا وجوهی از طرف دیگر در صورت وقوع یا بروز حادثه،خسارت وارده را بر او جبران نموده یا وجه معینی بپردازد.

به نظر می رسد در تعریف مذکور که قانونگذار آن را به عنوان تعریف بیمه آورده است ایراداتی وجود دارد که مدنظر قرار نگرفته است زیرا در آن تعریف بیشتر نسبت به جنبه نوع قرارداد و تعهدات ناشی از آن پرداخته شده و مورد توجه قانونگذار بوده است و به برخی جنبه های دیگر بیمه توجه نشده است[11].به تعبیر دیگر تعریف فوق جامع افراد و مانع اغیار نمی باشد و به اصول و مبانی بیمه نپرداخته و اوصاف آن را بیان نکرده استو ابهامات بیمه را رفع ننموده است.

تعریفی که برای بیمه پیشنهاد می شود عبارت است از:بیمه عقدی است که به موجب آن بیمه گر ملتزم می شود در ازای پرداخت وجه یا وجوهی به صورت یک جا یا اقساطی یا تحویل عین معین از طرف بیمه گذار(بیمه شونده)بر حسب آمار ریاضی و حساب احتمالات در صورت وقوع یا بروز حادثه یا خطر مورد توافق به خود،اشخاص،اموال یا مسئولیت نسبت به اشخاص ثالث بدون قصد تقلب در مدت معین در عقد،خسارت وارده بر او را جبران نموده یا وجه معینی بپردازد.

[1]-علی اکبر نفیسی(ناظم الاطباء)،فرهنگ نفیسی،جلد اول،کتابفروشی خیام،بی جا، بی نام،بی تا،ص694.

[2]-توفیق عرفانی،قرارداد بیمه در حقوق اسلام و ایران،سازمان انشارات کیهان،تهران،چاپ اول،1371،ص 7؛غیاث الدین محمد بن جلال الدین شرف الدین رامپوری،غیاث اللغات،جلد اول،موسسه انتشارات امیرکبیر،چاپ اول،1363،ص161؛پادشاه محمد سیاقی دبیر،فرهنگ جامع فارسی،کتابفروشی خیام،بی جا،چاپ دوم،1363،صص843-844.

[3]-محمد آل شیخ،ماهیت خصوصی و خصوصیات عقد بیمه در بیمه های عمر و مسئولیت،فصلنامه صنعت بیمه،سال هفدهم،شماره 2،تابستان 1381،ص106.

[4]-ایران شهر،جلد دوم،چاپخانه دانشگاه تهران،نشریه شماره 22،کمیسیون ملی یونسکو در ایران،ص345 به نقل از توفیق عرفانی،قرارداد بیمه در حقوق ایران و اسلام،پیشین،ص9.

[5]-مسعود زعفرانچی و حبیب الله آموزگار،فرهنگ فارسی دانش،انتشارات صفار،تهران،چاپ اول،1370،ص185؛تهمورث جلالی،فرهنگ پایه،انشارات کتابخانه ابن سینا،بی جا،چاپ اول،1354،ص70.

[6]-غلامرضا انصاف پور،کامل فرهنگ فارسی،انشارات زوار،تهران،چاپ اول،1373،ص150؛سید مصطفی حسینی دشتی،معارف و معاریف،جلد سوم،موسسه فرهنگی ارایه،تهران،چاپ سوم،1379،ص343؛

-[7]مهشید مشیری،فرهنگ زبان فارسی،انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران،تهران،چاپ اول،1369،ص160؛محمد معین،فرهنگ فارسی،جلد اول،موسسه انتشارات امیر کبیر،تهران،چاپ نهم،1375،ص633؛نصرالله آژنگ،گنجینه لغات،انتشارات گنجینه تهران،چاپ اول،1381،ص381؛ناصر رسائی نیا،حقوق تجارت،انتشارات ویستار،تهران،چاپ اول،1376،ص108؛غلامحسین صدری افشار و دیگران،فرهنگ فارسی امروز،موسسه نشر کلمه،تهران،چاپ اول،تهران،1369،ص210؛حسن عمید،فرهنگ فارسی عمید،جلد اول،موسسه انتشارات امیرکبیر،تهران،چاپ سوم،1360،ص408.

[8]-اسماعیل مرآت و دیگران،فرهنگستان ایران(واژه های نو)،انتشارات دبیرخانه فرهنگستان،تهران،1319،ص15.

[9]-امیر هوشنگ ساسانی نژاد،مجموعه کامل قوانین و مقررات بیمه،انتشارات فردوسی،چاپ اول تهران ،1379،ص3.

[10]-آیت کریمی،کلیات بیمه،انشارات بیمه مرکزی ایران،چاپ هفتم،تهران،1382،ص51؛همان،ص26.

[11]-احمد جمالیزاده،بررسی فقهی عقد بیمه،ناشر بوستان کتاب قم انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم،چاپ اول،قم،،سال 1380،ص83