:
مفاهیم مذهبیای چون خداشناسی، از جمله مفاهیم انتزاعی هستند و شاعران باید به‌گونه‌ای آنها را در اشعار بگنجانند که برای کودکان در گروههای سنی مختلف قابل درک باشد. پژوهش حاضر به بررسی چگونگی طرح مفاهیم مذهبی در اشعار کودکان گروههای سنی «الف و ب » در دههی هشتاد میپردازد. مبنای انتخاب اشعار،شعرهای بررسی‌شدۀ شورای کتاب کودک در کتابشناسیهای توصیفی – تحلیلی است. همچنین این تحلیل در چارچوب نظریات ژانپیاژه و رونالدگلدمن صورت گرفته است ، که درزمینۀ روان‌شناسی رشد و مراحل درک ذهنی و مذهبی کودکان صاحب‌نظر هستند . در این پژوهش مفاهیم مذهبی در سه بعد اعتقادی، عبادی و اخلاقی در چارچوب نظر روان شناسان فوق، بررسی شدهاند . بعد از تفکیک اشعار مذهبی از یکدیگر و قرار دادن در گروههای مختلف ، مشخص شد که بیشترین اشعار سروده شده مربوط به بعد اعتقادی و دارای مضامین خداشناسی ، نبوت و امامت هستند و کمترین اشعار در زمینه عدل الهی و معاد بوده است. این نظر نیز تبیین شد که شعر اکثریت شاعران تطابق لازم را با معیارهای موردنظر ندارد و علی‌رغم نیاز به کتابهای مذهبی، در سال آخر دههی موردنظر بسامد کتابهای شعر مذهبی افت شدیدی داشته است و شاعران کمتری به دنبال سرودن اشعار مذهبی بوده اند.
واژههای کلیدی:شعر کودک، تفکر مذهبی، گروههای سنی الف و ب، دهه 80
پیشگفتار
شعر کودک و نوجوان یکی از بخش‌های زنده و پویای ادبیات کودکان در کشور ماست. شعر کودک در کشور ما ازآنجاکه از ثمرات شعر نو فارسی است، هنوز نوپاست و عمر آن به صدسالنمی‌رسد اما بااین‌حال شاعران بسیاری برای کودکان کار می‌کنند و پیشرفت بسیار چشمگیری داشته است. دامنه‌ی موضوعات نیز در اشعار شاعران بسیار گسترده و متنوع است. هر چیزی از مفاهیم انتزاعی و عاطفی گرفته تا طبیعت و جامعه و مناسبات انسانی و محیط و اشیای پیرامون و طبیعت بی‌جان و … را می‌توان در اشعار یافت. علاوه بر این‌ها شعر کودک به‌عنوان ابزاری برای تعلیم و تربیت نیز به‌کاررفته است ، زیرا یکی از مؤثرترین و مهم‌تریندوره‌های زندگی آدمی ، دوره‌ی کودکی است و دوره‌ای است که در آن شخصیت فرد پایه‌ریزی شده و شکل می‌گیرد و دوره حساسی است که کودک باید در آن تعلیم و آموزش ببیند ، پس شاعرانی که می‌خواهند برای این گروه حساس شعر بگویند و اشعارشان جنبه تعلیمی و مذهبی داشته باشد ، باید با آنها ارتباط برقرار کنند و نحوه ارسال و انتقال پیام را بدانند . شاعران باید مقتضای حال مخاطب را در نظر داشته باشند و به توان ذهنی و ادراکی او توجه کنند ، کودکان شعر را نمی‌خوانند که از آن چیزی بیاموزند بلکه می‌خواهند چیزی را بخوانند که برایشان لذت‌بخش باشد و ذاتاً به شعر علاقه دارند و از آن خوششان می‌آید و شاعری که می‌خواهد شعر مذهبی و تعلیمی خود را برای کودک بسراید باید طوری آن شعر را بسراید که کودک از خواندن آن‌هم چیزی بیاموزد و هم لذت ببرد و برایش خسته‌کننده و کسالت‌آور نباشد.
مسائل مذهبی و دینی یکی از مهمترین مسائلی هستند که شاعران و نویسندگانی که برای کودکان کار می‌کنند ، باید در این دنیای بی‌کران اطلاعات و ارتباطات و مذاهب مختلف ، به آن توجه داشته باشند ، آنها باید برای لطمه ندیدن آموزش‌های دینی و القای درست آن و نهادینه کردن آن در افکار کودکان با روان‌شناسیآن‌ها آشنا شوند، شاعران باید برای سرایش شعرهایی مؤثرتر و آموزنده‌تر و جذاب‌تر ، با تکامل و رشد درک دینی کودکان آشنا شوند و محدوده‌یتوانایی‌های کودک در فهم مسائل مذهبی را بدانند و بشناسند و بدون چنین شناختی ، شاعر نمی‌داند که مخاطب او از کلماتی که پی‌درپی از راه گوش یا مشاهده خطوط کتاب دریافت میکند، چه برداشتی دارد و بدین‌سان دچار اشتباههای بسیاری در سرودن اشعار می‌شود و نمی‌تواند آموزش صحیحی را داشته باشد.
برخلاف محافل ادبی دانشگاه‌های ایران که تاکنون رویکرد جدی به ادبیات کودکان و نوجوانان نداشته‌اند، یک جستجوی ساده اینترنتی نشان می‌دهد که بسیاری از مؤسسات علمی و دانشگاهی دیگر کشورهای جهان برای این شاخه از آفرینش‌ها و تحقیقات ادبی اهمیت فراوانی قائل می‌شوند. جامعه علمی کشور ما نیز علاوه بر آن‌که خود باید خیلی جدی‌تر به این حوزه بپردازد، می‌تواند از دستاوردهای دیگر کشورها نیز استفاده‌ی زیادی در این زمینه بکند که یکی از این دستاوردها استفاده از نتایج پژوهش‌هایروان‌شناختی آنان در مورد کودکان و نوجوانان است ازجمله رشد و تکامل در بعد دینی که برای همه کودکان در هر جای جهان تقریباً یکسان است و می‌تواندرباره‌ی هر کودک بر پایه میزان آن سن قضاوت کرد و اگر شاعران و نویسندگان ما برای سرایش شعر و نوشتن برای کودکان ، مبنای علمی داشته باشند. رسالت خویش را در خدمت به تعلیم و تربیت دینی انجام داده‌اند.
این نوشتار نیز در پی آن است که مفاهیم و معارف مذهبی را که در اشعار شاعران وجود دارد با نگاهی از دریچه تحقیقات انجام‌شده و مبانی آنها بنگرد و در حد توان ناچیز ، خدمت کمی به کودکان این مرزوبوم کند.
شاید این پرسش در ذهن خوانندگان به وجود بیاید که چرا جامعه‌ی آماری این پژوهش کتابهای شعر کتابشناسیهای شورای کتاب کودک است ؟ ، که لازم است در ابتدا توضیحی درباره‌ی شورای کتاب کودک داده شود .
شورای کتاب کودک ، سازمانی است فرهنگی و غیردولتی که در دی‌ماه 1341 توسط گروهی از کتاب داران ، دست‌اندرکاران تعلیم و تربیت ، متخصصان ، نویسندگان و تصویرگران کتاب کودک و نوجوانتأسیس شد . هدف این شورا توسعه‌ی کتاب‌خوانی میان کودکان ، توسعه‌ی ادبیات ملی برای کودکان و کمک به گرداوری کتابهای مناسب است .
شورای کتاب کودک باسابقه‌ترین سازمان غیردولتی فعال در حوزه‌ی ادبیات کودک و نوجوان است ویکی از افتخارات آن این است که هر کتابی که برای کودکان و نوجوانان به چاپ می‌رسد را ، در کتاب‌خانه‌ی خود گرداوری میکند و گروههای مختلفی که در شورا فعال هستند مانند گروههای داستان ، شعر ، دین و… به بررسی کتابهای منتخب می‌پردازندو از سال 1380 نیز اقدام به تألیف کتابشناسیهای توصیفی – تحلیلی کرده است که هر گروه بررسی‌هایی را از چندین کتاب در آن به چاپ می‌رساند و ما برای جامعه‌ی آماری این پژوهش از اشعار بررسی‌شده‌ی این کتابشناسیها استفاده کردیم.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول.. 1
کلیات پژوهش…. 1
1-1-تعریف مسئله و اهمیت پژوهشی آن: 1
1-2– اهداف پژوهش…. 2
1-3- پرسش‌های پژوهش…. 2
1-4- فرضیه‌های پژوهش…. 3
1-5–مروری بر پژوهش‌های انجام‌شده 3
1-6- روش انجام پژوهش…. 4
فصل دوم.. 5
مبانی پژوهش…. 5
2-1- شرح برخی مفاهیم مرتبط با پژوهش…. 5
2-1-1- ادبیات: 5
2-2-ادبیات کودکان و نوجوانان : 6
2-3-شعر. 7
2-4-شعر کودک: 8
2-5-مفاهیم مذهبی و انتزاعی در کودکان : 9
2-6-مفاهیم مذهبی در ادبیات کودک : 12
2-7-شعر مذهبی کودک: 12
2-8-کودکان گروه سنی الف و ب : 14
2-8-1-گروه سنی الف (3 تا 6 سالگی ) : 15
2-8-2-گروه سنی ب(6تا 9 سالگی) : 15
2-9- نظریه روان شناسان کودک: 16
2-9-1-نظریه ژان پیاژه: 16
2-9-2-نظریه رونالدگلدمن : 18
2-10-آموزش مفاهیم مذهبی: 19
فصل سوم.. 21
مفاهیم مذهبی وبررسی آن ها در اشعار. 21
عنوان صفحه
بخش اول : بعد اعتقادی… 21
3-1-1- خداشناسی.. 21
3-1-1-1-بررسی خداشناسی در اشعار 24
3-1-2-نبوت: 35
3-1-2-1- بررسی نبوت در اشعار 38
3-1-3-امامت… 49
3-1-3-1-بررسی اشعار آموزش امامت… 50
3-1-4-آموزش معاد. 63
3-1-4-1-بررسی معاد در اشعار 66
3-1-5- عدل الهی.. 68
بخش دوم.. 70
بعد عبادی… 70
3-2-1- نماز و دعا: 70
3-2-1-1-بررسی نماز و دعا در اشعار 71
3-2-2- روزه: 71
3-2-2-1-بررسی روزه در اشعار 76
3-2-3-1-بررسی اشعار حج وزیارت.. 78
3-2-4- محرم و نامحرم و حجاب.. 82
3-2-4-1- بررسی محرم و نامحرم و حجاب در اشعار 82
3-2-5- قرآن.. 87
3-2-5-1- بررسی قران در اشعار 87
بخش سوم.. 91
بعد اخلاقی… 91
3-3-1- بررسی بعد اخلاقی در اشعار 92
فصل چهارم.. 97
آمار یافته‌های پژوهش…. 97
عنوان صفحه
فصل پنجم.. 103
نتیجه‌گیری… 103
-تعریف مسئله و اهمیت پژوهشی آن:
ادبیات کودک و نوجوان در حوزه‌ی فرهنگ و ادب فارسی به‌عنوان یک‌گونه مستقل شناخته‌شده است و شعر کودک یکی از شاخه‌های مهم آن است. شعری که در کشور ما ایران برگرفته از شعر نو است و هنوزسال‌های زیادی از عمرش نمی‌گذردو درهمه‌ی زمینه‌هاو موضوعات برای کودکان از شیرخوارگی تا جوانی گسترده و متنوع است . کودکان به گروههای سنی مختلفی تقسیم شدهاند که گروه سنی الف و ب جزء اولین و حساس‌ترین گروه‌ها هستند. از 3 سالگی تا 6 سالگی را گروه سنی «الف » و از 6 تا 9 سالگی را گروه سنی « ب » تشکیل می‌دهد. یکی از مباحث مطرح‌شده در شعر کودک که از اهمیت بالایی برخوردار است، تفکر مذهبی و مفاهیم دینی است و چگونگی طرح و بیان این مفاهیم قابل‌توجه شاعران كودك است که لازم است آنها را طوری توصیف و معرفی کنند که هم برای کودک قابل‌درک باشند و هم مفاهیمی که انتزاعی هستند لطمه نبینند و تحریف نشوند. مفاهیم مذهبی که کودکان هنوز درک درستی از آنها ندارند.
لازم است شاعران با یک دیدگاه شناخت گرا با نحوه‌ی استنباط کودکان و نوجوانان در سنین مختلف از این موضوعات آشنا باشند تا بتوانند به نحوه درستی این مفاهیم را در شعر بگنجانند. نظریه‌پردازانی در این زمینه ، تحقیق و پژوهش‌های زیادی انجام داده‌اند و مراحل رشد درک دینی کودکان را بررسی کرده‌اند مانند ژان پیاژه و رونالد گلدمن. به‌طور مثال در تقسیم‌بندی پیاژه از این مراحل گروه سنی الف و ب در مرحله تفکر شهودی قرار می‌گیرد که کودک هر چیز را به‌طور ملموس درک میکند و در تقسیم‌بندی رونالد گلدمن این گروههای سنی به دوره‌ی تفکر پیش
مذهبی و تفکر مذهبی ناقص اول دسته‌بندی می‌شود که کودک کم‌کم از محدودیت‌های تفکر شهودی رهایی می‌یابد تا به مراتبی از تفکر عملیات عینی برسد. برای نمونه یکی از نشانه‌های تفکر کودک در این دوره معنا کردن مفاهیم انتزاعی به همان معنای تحت‌اللفظی آن است.
بنابراین لازم دیده شد در ابتدا مجموعه کامل کتابهای شعر چاپ‌شده برای کودکان گروه سنی الف و ب که دردهه‌ی هشتاد در شورای کتاب کودک بررسی‌شده بود ، جمع‌آوری شود و پس از استخراج مفاهیم مذهبی مطرح‌شده ، ویژگی‌ها و نحوه‌ی بیان این‌گونه مفاهیم در این اشعار بررسی شود و بعد از شناخت اصول درست بیان این مسائل بر اساس نظرات محققین مشخص شود که اشعار موجود تا چه حد با این اصول منطبق هستند.
امروزه بااینکه شعر کودک مبانی نظری و عملی خود را یافته است ، اما هنوز نوپاست و تحقیقات نقادانه و مؤثری در این زمینه انجام‌نشده است. بنابراین در این بررسی سعی بر این است که با در نظر گرفتن گروه سنی ، اشعار سروده شده در حوزه‌ی مذهب و مفاهیم دینی بادید اصولی و انتقادی نگریسته شود.
1-2– اهداف پژوهش
1–منبع شناسی و گردآوری کتابهای شعر چاپ‌شده برای کودکان گروههای سنی « الف و ب » در دههی هشتاد با توجه به فهرست‌های منتشرشده از سوی مجله‌ی كتاب ماه كودك و نوجوان و کتابشناسیهای توصیفی – تحلیلی شورای کتاب کودک .
2–استخراج مفاهیم مذهبی مطرح‌شده از میان اشعار و بیان ویژگی‌ها و نحوه‌ی بیان آنها.
3-شناخت اصولی و درست بیان معارف دینی بر اساس نظریه‌هایمطرح‌شده و تطبیق اشعار شاعران با این اصول.
1-3- پرسش‌های پژوهش
1-ویژگیهای تفکر مذهبی در شعر کودکان گروههای سنی الف و ب بر مبنای نظر ژان پیاژه و رونالد گلدمن چگونه است ؟
2-اشعار شاعران کودک در ایران تا چه حد با شیوه‌ی درست بیان آنها با توجه به نظر پیاژه و گلدمن منطبق است ؟
- 3- آیا با این رویکرد انتقادی در مورد نحوه ی بیان مفاهیم مذهبی ، می‌توان تحولی در شیوه‌ی بیان آن ها در شعر کودک ایجاد کرد ؟
1-4- فرضیه‌های پژوهش
-به نظر می‌رسد اشعار مذهبی زیادی که برای گروههای سنی الف وب سروده شده اند با اصول درست بیان آن از نظر پیاژه و گلدمن مغایر است.
-كودکان گروههای سنی الف و ب از طریق مصادیق ملموس و عینی با مفاهیم انتزاعی آشنا می‌شوند.
-به نظر می‌رسد با این توجه به این رویکرد انتقادی بتوان اشعار جذاب تری را برای کودکان این گروه های سنی سرود.
1-5–مروری بر پژوهش‌های انجام‌شده
پایان‌نامه‌ای با عنوان بررسی تحولات شعر کودک پس از انقلاب اسلامی توسط نسیم طاهری اسدی به راهنمایی دکتر محمدرضاحاجی‌آقا بابایی و مشاوره استاد حوریه شیخ مونسی در سال 1389 دفاع شده است که در این پایان‌نامه بسامد مضامین شعری همچون خدا، در زمان پس از انقلاب با پیش از آن مقایسه شده است.
پایان‌نامه‌ای با عنوان روان‌شناسی در شعر کودک توسط علی کاظمی در سال 1389 به راهنمایی دکتر ابراهیم استاجی و مشاوره دکتر سید حسین اشراقی در پژوهشکده ادبیات و علوم انسانی سبزوار دفاع شده است که در این پایان‌نامه به بررسی و بیان تأثیرگذاری شعر بر ابعاد گوناگون روحی-روانی شخصیت کودک پرداخته است.
مقاله‌ای تحت عنوان تعلیم و تربیت و دنیای ناشناخته دینی کودکان توسط ناصر باهنر در مجله اسلام و پژوهش‌های تربیتی (2) پاییز و زمستان 1388 چاپ‌شده است که نویسنده درک کودکان را از مفاهیم دینی بررسی کرده است.
مقاله‌ای نیز تحت عنوان ، بررسی انتقادی اشعار دینی کودک در دهه هفتاد ، توسط محبوبه عباسپور نوغانی در مجله‌ی کتاب ماه کودک و نوجوان، بهمن و اسفند 1385 و فروردین 1386 چاپ‌شده است که در این مقاله از به کار بردن برخی از آیات در شعر کودک انتقاد شده است و ذکرشده است که شاعران می‌توانند آیات قران و داستان‌های مذهبی را به‌صورت شعر دربیاورند ولی این کار را نکرده‌اند.
مقاله دیگری نیز تحت عنوان ، تجلی خدا در شعر کودک ، توسط طاهره حسنی ، در مجله‌ی کتاب ماه کودک و نوجوان در دی‌ماه 1390 چاپ‌شده است که در این مقاله به بررسی مفهوم خداشناسی در اشعار منتخبی که برای کودکان سروده شده ، پرداخته است .
با توجه به اینکه سن ، عامل بسیار مهمی در درک مفهوم در کودکان است ، اما در هیچ‌یک از پژوهش‌هاییادشده، نحوه‌ی بیان مفاهیم مذهبی با توجه به گروههای سنی ، بررسی نشده است . که در این مجال به آن پرداخته می‌شود.
1-6- روش انجام پژوهش
این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی ، مبتنی بر ابزار کتاب‌خانه‌ایمی‌باشد. کار با جمع‌آوری اشعار مذهبی از بین کتابهای شعر كودك که در دههی هشتاد در کتابشناسیهای توصیفی – تحلیلی شورای کتاب کودک آمده بود شروع شد و سپس بابررسی آنها و همچنین مطابقت دادن با نظر روانشناسان و با یادداشت‌برداری مطالب موردنیاز و تنظیم اطلاعات سامان پذیرفت .
