تحلیل اثرات سالخوردگی بر بازدارندگی توسعه اقتصادی و اجتماعی روستاهای بخش جلگه رُخ تربت حیدریه |
تحقیق
توسعه تعهدی است با «انسان» و برای «انسان» که به وسیله «انسان» نیز شروع میشود (آسایش، 1382: 65). رشد و توسعه بسیاری از کشورها در گرو ساماندهی عرصههای روستایی است (سعیدی، 1377: 1). توسعه روستایی از مباحثی است که کمتر به صورت مستقل مورد بحث قرار گرفته است. نقش و جایگاه روستا در فرآیندهای توسعه اقتصادی و اجتماعی در مقیاس محلی، منطقهای، ملی و بین المللی و پیامدهای توسعه نیافتگی مناطق روستایی از قبیل بیکاری، رشد سریع جمعیت، مهاجرت، حاشیه نشینی شهری و غیره موجب توجه به توسعه روستایی و حتی تقدم آن بر توسعه شهری گردیده است (ازکیا، 1386: 19).
نیروی انسانی از عوامل مهم در توسعه روستایی به شمار میرود و به علت داشتن نقش کلیدی در توسعه، باید به طور ویژه مورد بررسی قرار گیرد. جامعه ایران در حال حاضر، مرحلۀ انتقال ساختار سنی از جوانی به سالخوردگی را تجربه میکند (میرزایی، 1377: 71) و در این فرایند به طور روزافزون بر جمعیت میانسال و سالخورده افزوده شده و از جمعیت نوجوان و جوان آن کاسته میشود. فزونی سرعت رشد جمعیت سالمندان در مقایسه با رشد کل جمعیت، افزایش سالانه تعداد و سهم سالخوردهها لزوم توجه و برنامهریزی آیندهنگر برای حلّ مسائل ناشی از این مسئله را توجیه میکند (کاظمیپور، 1389: 102).
در سالهای گذشته یکی از مسائلی که در مباحث توسعه روستایی بسیار به چشم میخورد مسئله جوانی جمعیت روستایی بود؛ در حالی که امروزه عکس این قضیه به عنوان مسئله اصلی مطرح میشود. نرخ اشتغال در روستا و در بخش کشاورزی به هیچ وجه همپای رشد کلی اشتغال پیش نرفته و این سبب ایجاد بیرغبتی به انجام فعالیتهای کشاورزی شده است؛ همچنین نوع نگرش روستاییان و بویژه جوانان روستایی نسبت به شغل کشاورزی، از مهمترین دلایل این مسئله بوده است (تقوایی و نیلیپور طباطبایی، 1385: 62). با ایجاد چنین دلزدگی از مشاغل روستایی، زمینه مهاجرت جوانان از روستا فراهم میشود.
همچنین پدیده مهاجرت میتواند ناشی محدودیتهای اجتماعی – اقتصادی از قبیل تفاوتهای روستا – شهری، کمبود فرصتهای شغلی و تحصیلی در روستا، سالخوردگی جمعیت روستایی و به تبع آن بیتوجهی به جوانان روستا و سایر دلایل باشد. از طرفی با مهاجرت جوانان، بر شدت سالخوردگی جمعیت روستایی افزوده شده که به دنبال آن بازدارندگی توسعه روستایی را خواهیم داشت. شاهآبادی و پوران نیز مؤید این مطلبند که کاهش منابع انسانی و مهاجرتهای بیرویه جوانان روستایی، بر مؤلفههای اقتصاد بویژه توسعه اقتصادی این جوامع اهمیت بسیار دارد (شاهآبادی و پوران، 1388: 37). قیصریان نیز اذعان داشته که علت اصلی بالاتر بودن نسبت سالخوردگان در مناطق روستایی نسبت به مناطق شهری، مهاجرتهای روستا- شهری است که این مهاجرت در بین جوانان بسیار بیشتر از سالمندان است و مهاجرت جوانان به شهر، باعث کاهش جمعیت جوان و افزایش نسبت سالمندان در مناطق روستایی میگردد (قیصریان، 1389: 14).
بنابراین یکی از مسائل مرتبط با توسعه روستایی، پدیده سالخوردگی است. در واقع سالخوردگی جمعیت، بازدارندگی توسعه روستایی را سبب میشود و از این جنبه به عنوان یک مسئله مهم معرفی شده که باید مورد شناسایی و تحلیل قرار گیرد. در مدل 1-1 اثرات سالخوردگی نمایش داده میشود؛ به طور کلی این اثرات در دو دسته مثبت و منفی به این ترتیب تقسیمبندی میشوند:
با دقت در مدل 1-1 متوجه اثربخشی دوگانه متغیر سالخوردگی بر ابعاد اقتصادی – اجتماعی توسعه روستایی میشویم؛ هر چند سالخوردگان از پارامترهای مثبت مانند برخورداری از دانش بومی، تجربه بالا، انگیزه بالای ماندگاری در روستا و … برخوردارند، اما در عین حال ویژگیهای منفی از قبیل ناتوانی و ضعف جسمی، پایین بودن انگیزه نوآوری و پیشرفت، سواد پایین و … را نیز شامل میشوند. به تبع این مسئله و نیز وجود تفاوتهای بسیار در دو گروه سنی جوان و سالخورده، وضعیت اقتصادی – اجتماعی متفاوتی در روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده ایجاد خواهد شد. برای درک بیشتر، به ارائه وضعیت اقتصادی – اجتماعی روستاهای جوان و سالخورده در غالب مدل میپردازیم که مدل 2-1 پیامدهای سالخوردگی جمعیت روستایی و مدل 3-1 پیامدها و ویژگیهای روستاهای با ترکیب سنی جوان را نشان میدهد.
آنچنانکه از مدل 2-1 بر میآید، سالخوردگی جمعیت روستایی در دو بعد اقتصادی و اجتماعی اثرگذار بوده که در بعد اجتماعی پیامدهایی مانند کاهش جمعیت ناشی از کاهش زاد و ولد، عدم پویایی جمعیت، ترکیب ناموزون سنی و جنسی و غیره را به دنبال خواهد داشت. و در بعد اقتصادی سبب کاهش فعالیتهای اقتصادی، عدم تنوع شغلی، رواج کشاورزی سنتی و … خواهد شد. برعکس، در روستاهای با ترکیب سنی جوان شاهد تداوم تولید مثل و زاد و ولد، انعطافپذیری، تحرک و پویایی جمعیت، و از طرفی شاهد تنوع مشاغل، حمایت از کشاورزی مدرن، پویایی اقتصادی، کاهش نسبت وابستگی و … میباشیم که در ادامه نیز به ویژگیهای این نوع روستا در قالب مدل 3-1 اشاره میشود.
همانطور که در مدل 3-1 نشان داده شد، سالخوردگی جمعیت روستایی پیامدهای نامطلوب اقتصادی و اجتماعی بسیاری به دنبال دارد. از آنجا که این پدیده در روستاهای کشور در حال افزایش است، نیازمند شناسایی و برنامهریزی ویژه میباشد (قیصریان، 1389: 14)؛ در این زمینه میتوان با شناسایی دلایل مهاجرت جوانان، بازتوزیع نهادهها و قدرت اجتماعی (مشارکت، تصمیمگیری و…) بین آنها، فراهم کردن زمینههای نگهداشت جوانان و از طرفی، با بررسی و شناسایی اثرات سالخوردگی بر توسعه نیافتگی روستایی و کاهش این اثرات در روستاها، میتوان دلایل بازدارندگی توسعه اقتصادی – اجتماعی روستایی را کمرنگ نمود.
در دهه اخیر، در بخش جلگه رُخ نیز شاهد سالخوردگی جمعیت روستایی بودهایم. در روستاهای این بخش، مهاجرت جوانان از گذشته مرسوم بوده اما این امر بر اثر افزایش سالخوردگی، افزایش تضاد توانمندیها بین دو گروه سنی جوان و سالخورده و افزایش مشکلات جوانان از قبیل در اختیار نداشتن زمین (زمین برای کشاورزی، ساخت مسکن و…)، نداشتن سرمایه اولیه جهت کارآفرینی و اشتغالزایی، نداشتن شغل و دلایلی از این قبیل، به صورت یکی از مسائل حاد روستایی درآمده است، زیرا یکی از پیامدهای اساسی سالخوردگی، مهاجرت جوانان میباشد و واضح است که تداوم این مسئله اثرات منفی در توسعه یافتگی روستاهای منطقه جلگه رخ خواهد داشت. بنابراین در راستای تحلیل اثرات سالخوردگی بر بازدارندگی توسعه اقتصادی – اجتماعی در روستاهای منطقه مورد مطالعه، به شناخت و بررسی این مسئله پرداخته و سعی میشود به سؤالات اصلی تحقیق پاسخ داده شود.
فرم در حال بارگذاری ...
[چهارشنبه 1399-11-22] [ 05:33:00 ق.ظ ]
|