نورالدّین عبدالرّحمن جامی ( شاعر و عارف بزرگ قرن نهم هجری ) از سرامدان زبان و ادب فارسی است. وی درزمینۀ  زبان و ادب فارسی و عربی دارای تألیفاتی به نظم و نثر است. در زمان جامی مباحث و مسائل کلامی در بین اندیشمندان رواج داشت و به سبب اهمیّت این علم در شناخت دین و دفاع از آراء و عقاید دینی هرکدام از آنان که دارای تألیفاتی بودند به طرق مختلف به بیان این اندیشه­ها می­پرداختند تا باعث رواج و تحکیم عقاید خود در بین مردم شوند. جامی نیز بنا به دلایل مختلف در آثار خود به بیان اندیشه­های کلامی پرداخته است. در این تحقیق آرای کلامی جامی با تکیه ‌بر دیوان وی موردبررسی قرارگرفته است. به دلیل اینکه این اثر وی سه دورۀ زندگی این شاعر یعنی دوران جوانی، میان‌سالی و پیری شاعر را در برمی‌گیرد بهتر می­توان عقاید این شاعر را در باب مسائل کلامی روشن ساخت. طبق بررسی­های صورت گرفته باید گفت که جامی در دیوان خود بیشتر به مباحث توحید و انواع آن، و مباحثی چون جبر و اختیار، قضا و قدر، توکّل، شفاعت، توبه، ذات خدا، جوهر و عرض، نبوّت، امامت و مسائل مربوط به آخرت پرداخته است. جامی در بیشتر اعتقادات خود بر مسلک اشاعره و ماتریدیه است چه این دو مسلک ازنظر اعتقادی بسیار به هم نزدیک­اند. وی در مسائلی چون شفاعت و وعد و وعید دیدگاهی مانند امامیّه و اشاعره دارد. در مسألۀ لطف و عینیّت ذات و صفات دیدگاه جامی چون امامیّه و عرفا است ولی در این مورد نمی­توان به‌طور حتم گفت که جامی نظر امامیّه را پذیرفته است زیرا جامی شاعری است عارف و شاید دیدگاه عرفانی وی در این زمینه غالب بوده است.

 

 کلمات کلیدی: شعر فارسی، قرن نهم هجری، عبدالرّحمن جامی، دیوان جامی، علم کلام.

 

فهرست مطالب

 

عنوان                                                                                                                     صفحه

 

پیشگفتار ‌ز

 

فصل اول:  مبادی تحقیق

 

1-1-تعریف موضوع. 2

 

1-2- پیشینۀ تحقیق.. 3

 

1-3- سؤالات پژوهشی.. 6

 

1-4- روش تحقیق.. 6

 

فصل دوم:  بررسی زندگی و احوال جامی

 

2-1- زندگانی جامی.. 8

 

2-2- تحصیلات جامی.. 9

 

2-3- ویژگی‌های اخلاقی جامی.. 10

 

2-4- سفرهای جامی.. 12

 

2-5- ازدواج جامی.. 13

 

2-6- فرزندان جامی.. 13

 

2-7- محیط جامی.. 14

 

2-8- اوضاع سیاسی زمان جامی.. 15

 

2-9- مذهب در دوران جامی.. 17

 

2-10- مذهب و تصوّف جامی.. 18

 

2-11- معرفی آثار جامی.. 20

 

2-12- سبک‌شناسی جامی.. 30

 

2-13- جایگاه ادبی جامی.. 31

 

فصل سوم:بررسی علم کلام و معرفی فرقه های کلامی

 

3-1- علم کلام. 34

 

3-1-1- تعریف علم کلام. 37

 

3-1-2- موضوع علم کلام. 39

 

3-1-3- تاریخچۀ علم کلام. 41

 

3-1-4- فواید و اهداف علم کلام. 43

 

3-1-5- کلام و فلسفه. 44

 

3-2- مکتب‌های کلامی.. 46

 

3-2-1- قَدَریِه. 47

 

3-2-2- جَهْمیَه. 48

 

3-2-3- مُرْجِئَه. 49

 

3-2-4- جَبْریَه. 51

 

3-2-5-خَوارِج. 52

 

3-2-6- مُعْتَزَلَه. 53

 

3-2-7- اَشاعَرَه 55

 

3-2-8- ماتُریدیَه. 57

 

3-2-9- شیعه. 58

 

3-2-9-1- وجه‌تسمیه و تاریخ پیدایش… 59

 

3-2-9-2- فرقه های شیعه. 59

 

3-2-9-2-1- زیدیّه. 60

 

3-2-9-2-2- اسماعیلیّه. 60

 

3-2-9-2-3- امامیّه اثنا عشری.. 61

 

فصل چهارم:  بررسی اندیشه‌های کلامی در دیوان جامی

 

4-1- توحید. 64

 

4-1-1- مراحل توحید. 66

 

4-1-2- توحید در علم کلام. 69

 

4-1-3- توحید در نگاه عرفا 69

 

4-1-4- توحید در دیوان جامی.. 70

 

4-1-4-1- جامی و توحید در ذات.. 71

 

4-1-4-2- جامی و توحید عملی.. 74

 

4-1-4-3- جامی و توحید افعالی.. 76

 

4-2- جبر و اختیار 79

 

4-2-1- دیدگاه متکلّمان در باب جبر و اختیار 81

 

4-2-2- دیدگاه جامی در باب جبر و اختیار 82

 

4-3- صفات خداوند. 88

 

4-3-1- تعریف صفت.. 88

 

4-3-2- تقسیم‌بندی صفات.. 89

 

4-3-3- صفات الهی از دیدگاه متکلّمان. 89

 

4-3-3-1- دیدگاه معتزله. 90

 

4-3-3-2- دیدگاه اشاعره 90

 

4-3-3-3- دیدگاه ماتریدیان. 90

 

4-3-3-4- دیدگاه شیعه امامیه. 91

 

4-3-3-5- دیدگاه عرفا 91

 

4-3-4- جامی و صفات باری‌تعالی.. 92

 

4-3-4-1- صفات ثبوتیه. 94

 

4-4- حادث و قدیم. 95

 

4-4-1- حادث و  قدیم در لغت و اصطلاح. 96

 

4-4-2- جامی و مسألۀ حادث و قدیم. 97

 

4-5- صفات سلبیه. 102

 

4-5-1- رؤیت.. 103

 

4-5-1-1- رؤیت در لغت (کلام) 103

 

4-5-1-2- رؤیت در قرآن. 104

 

4-5-1-3- اشاعره 105

 

4-5-1-4-  معتزله. 106

 

4-5-1-5- ماتریدیه. 106

 

4-5-1-6- مرجئه. 106

 

4-5-1-7- شیعه. 107

 

4-5-1-8- رؤیت در دیدگاه عرفا 107

 

4-5-1-9- رؤیت از دیدگاه جامی.. 107

 

4-6- جوهر و عرض… 111

 

4-6-1- جوهر و عرض در لغت.. 111

 

4-6-2- جوهر و عرض از دیدگاه فلاسفه. 111

 

4-6-3- جوهر و عرض از دیدگاه متکلّمان. 112

 

4-6-4-  جوهر و عرض در نگاه عرفا 113

 

4-6-5- دیدگاه جامی در باب جوهر و عرض بودن خداوند. 114

 

4-7- لطف الهی.. 116

 

4-8-  اسم. 119

 

4-8-1- دیدگاه متکلّمان در باب توقیفیت اسماء الهی.. 120

 

4-8-2- دیدگاه جامی در باب اسماء الهی.. 121

 

4-9-  شناخت ذات خدا 123

 

4-9-1- راههای شناخت خداوند. 124

 

4-9-2- شناخت خدا از دیدگاه متکلّمان. 125

 

4-9-3- جامی و شناخت خداوند. 125

 

4-10- شفاعت.. 129

 

4-10-1- شفاعت در قرآن. 129

 

4-10-2- شفاعت از دیدگاه فرق کلامی.. 130

 

4-10-3- دیدگاه جامی در باب شفاعت.. 131

 

4-11- توکّل. 135

 

4-11-1- توکّل در قرآن. 135

 

4-11-2- فرق کلامی و مسألۀ توکّل. 136

 

4-11-3- نگرش جامی در باب توکّل. 137

 

4-12- قضا و قدر 141

 

4-12-1- قضا و قدر در قرآن. 141

 

4-12-2- قضا و قدر در دیدگاه فرق کلامی.. 142

 

4-12-3- دیدگاه جامی در باب قضا و قدر 143

 

4-13- توبه. 148

 

4-13-1- توبه در دیوان جامی.. 150

 

4-14- وعد و وعید. 154

 

4-14-1- وعد و وعید در قرآن. 155

 

4-14-2- وعد و وعید از دیدگاه فرق کلامی.. 155

 

4-14-3- دیدگاه جامی در باب وعد و وعید. 157

 

4-15- نبوّت.. 161

 

4-15-1- دیدگاه متکلّمان در باب نبوّت.. 163

 

4-15-2- جامی و مسألۀ نبوّت.. 164

 

4-16- امامت.. 175

 

4-17- معاد. 178

 

4-17-1- جامی و مسألۀ معاد. 180

 

فصل پنجم:  نتیجه گیری

 

پیوست.. 200

 

منابع و مآخذ. 222

 

پیشگفتار

 

سپاس خدایی را که اوّل و آخِر وجود است، بی آنکه اوّلی بر او پیشی بگیرد یا آخری پس از او باشد؛ خدایی که دست هر چشمی از دامن دیدارش کوتاه است و فهم هر کبوتر توصیفگری از پرواز در آسمان وصفش عاجز؛ خدایی که ید قدرت بی‌منتهایش دریای آفرینش را جاری کرد و به اراده ازلی­اش همۀ خلق را صورت بخشید؛ هر کس را در سایه اراده­اش به راهی راهرو گردانید و آتش عشق خود را در وجودشان برانگیخت. بر هر زنده­ای، جامی معلوم از قسمت و بهره­ای معین از روزی است. نه آنکه را روزی وافر دارد، توان کاستن است و نه آن که را روزی اندک دارد توان افزودن. بر زندگی هر زنده­ای، انجامی معلوم و پایانی معین مقرر فرمود، تا پا به پای ایام به سوی آن قدم بردارد و هر سال که می­گذرد به آن نزدیک‌تر شود؛ و چون پایانی­ترین گام بر زمین نقش بندد و جام زندگی با حسابی معلوم پر گردد، جان او را به سوی آنچه بدان فراخوانده ـ از نعمت ثواب یا نقمت عذاب ـ بازمی‌ستاند، تا بدکاران را به دلیل بدکاریشان به وادی قهر و نکوکاران را به علت نکوکاریشان به وادی رحمت درآورد، و بدین‌سان آینه عدلش را می­نمایاند و نشان عدالت بر خلقت می‌زند.

 

نورالدّین عبدالرّحمن جامی شاعر و عارف بزرگ قرن نهم هجری است. داشتن آثار فراوان وی در زمینه‌ی­ ادب فارسی و عربی به این شاعر وجهه­ای برون‌مرزی داده است و  جایگاه بالایی در سراسر ممالک اسلامی  به خود اختصاص داده است. ازآنجایی‌که این شاعر فرهیخته از عارفان و مردان بزرگ زمان خود بود، ازاین‌جهت بررسی آثار و اندیشه­ها وی درخور اهمیّت است و با بررسی آثار وی می­توان به شناخت اعتقادات وی و همچنین  اندیشه­های حاکم بر آن زمان  آگاهی یافت.

 

در نخستین گام­ها که به دنبال یافتن موضوع برای پایان‌نامه بودم و از ابتدا قصد داشتم موضوعی را برای پایان‌نامه برگزینم که مرا به شناخت خداوند رهنمون شود باشد ماحصل آموختنم به هدف آفرینش بینجامد با مراجعه به آقای دکتر خدادادی و راهنمایی­های ایشان سرانجام موضوع بررسی اندیشه­های کلامی در دیوان جامی برای بنده در گروه ادبیات فارسی به تصویب رسید.

 

این پایان­نامه شامل پنج فصل است:

 

فصل اول شامل مبادی تحقیق، پیشینه­ی تحقیق، سؤالات پژوهشی و روش تحقیق است.

 

فصل دوم به بررسی زندگی و احوال جامی پرداخته‌شده است. در این فصل اطلاعاتی چون سالروز تولّد، وفات، تحصیلات جامی، ویژگی­های اخلاقی، سفرهای جامی، ازدواج، فرزندان، محیط جامی، اوضاع سیاسی و بررسی مذهب در این دوران و مذهب جامی، آثار جامی در سه زمینه­ ادبیّات، علوم عقلی و علوم نقلی و جایگاه ادبی شاعر بیان شده است.

 

 

فصل سوم شامل توضیحاتی در باب علم کلام و معرفی فرقه­های کلامی است. در این فصل علم کلام در لغت و اصطلاح موردبررسی قرارگرفته است. دیدگاه­های مختلف در باب موضوع این علم، همچنین بیان تاریخچه، فواید و اهداف این علم از دیگر موارد مطرح‌شده است. درنهایت  به بررسی فرقه­ها و چگونگی پیدایش و بیان آراء و عقاید آنان به‌طور مختصر پرداخته شده است.

 

در فصل چهارم اشعار جامی در دیوانش از نظرگاه علم کلام موردبررسی قرار گرفته است. در این فصل مباحثی چون توحید ذات، توحید افعالی، توقیفیّت اسمای­الهی، صفات خداوند، حدوث و قدم، جوهر و عرض، رؤیت حق­تعالی، جبر و اختیار، لطف الهی، شفاعت، قضا و قدر، توکّل، توبه، وعد و وعید، نبوّت، امامت و معاد مورد بررسی قرار گرفته است. مباحث مطرح شده با دیدگاه­های نحله­های کلامی مورد سنجش و در نهایت با توجّه به این دیدگاه­ها گرایش کلامی جامی با توجّه به اشعاری که در دیوان سروده است مشخّص شده است. فصل پنجم نتیجه­گیری مباحث را در بر می­گیرد.

 

این پژوهش از نوع بنیادی و به روش کتابخانه­ای و با استفاده از شیوه­ی تحلیلی توصیفی انجام شده است. پس از انتخاب موضوع به منظور آشنایی با علم کلام به مطالعۀ کتب کلامی پرداختم. ناگهان خود را با دریایی ژرف و پهناور رویاروی یافتم و به‌خوبی دریافتم که ورود به آن سخت و خروج از آن سخت تراست و اگر راهنمایی­های ارزنده آقای دکتر محمّد خدادادی و صبر و حوصله­ و سعۀ ­صدر آن بزرگوار و همچنین مشاوره­های ارزشمند  آقای دکتر مهدی ملک ثابت که دلسوزانه راه گشای بنده در طی این مسیر بودند،  نبود پیمودن این راه برایم دشوار  چه‌بسا غیرممکن بود. گاه این مباحث آنقدر پیچیده و مشکل می­نمودند که برای ادامه­ی کار دچار تردید می­شدم ولی همیشه با مراجعه به آقای دکتر خدادادی  و استفاده از راهنمایی­های ارزنده ایشان و بیان ساده و روان این مطالب از زبان ایشان باز به ادامه کار راغب می­شدم. در راستای انجام مراحل پایان نامه نه تنها ایشان از نظر علمی راهگشای بنده بودند بلکه به لحاظ اخلاقی در محضر ایشان درس­ها آموختم. گشاده­رویی، صبر و سعه­ی صدر، تواضع، بزرگ منشی که همگی این­ها اندکی است از بسیار. در این مدّت سستی­ها و خطاهایی مرتکب شدم و ایشان در کمال ناباوری من بزرگوارانه از خطایم گذشتند. امیدوارم به سبب این الطاف که در حق بنده کردند مورد لطف الهی قرار گیرند.

 

بعد از اتمام پایان­نامه و آشنایی با دیدگاه­های نحله­ها در باب خداوند، نتیجه­ای زیباتر از کلام مولا علی (ع) نیافتم. ایشان در خطبه­ی 49 نهج البلاغه می­فرمایند: «ستایش مخصوص خداوندى است كه از اسرار پنهانی ها آگاه است و نشانه‏ هاى واضح‏ و روشن، بر هستى او دلالت مى‏ كنند، هرگز در برابر چشم بینایان آشكار نمى‏­شود، ولى نه‏ چشم كسى كه وى را ندیده انكارش تواند كرد و نه قلب كسى كه او را نشناخته مشاهده‏ اش‏ تواند نمود. در علو رتبه بر همه پیشى گرفته، پس، از او برتر چیزى نتواند بود و آن چنان نزدیك است كه چیزى از او نزدیكتر نیست‏. مرتبه بلندش او را از مخلوقاتش دور نكرده و نزدیكیش با خلق او را با آنها مساوى‏ قرار نداده است. عقول را بر كنه صفات خویش آگاه نساخته اما آنها را از معرفت و شناسائى خود بازنداشته است، هم اوست كه گواهى نشانه‏­هاى هستى، دلهاى منكران را بر اقرار به وجودش‏ وا داشته و بسیار برتر است از گفتار آنان كه وى را به مخلوقات تشبیه كنند و یا انكارش نمایند».

 

درنهایت  از زحمات بی­دریغ پدر و مادر عزیزم که گام‌به‌گام در زندگی یار و مددکارم بوده­اند و از خواهر و برادرانم که وجودشان مایه آرامش و شادی‌بخش وجودم بوده­اند نهایت قدردانی و سپاسگزاری را دارم.

 

در اینجا بر خود لازم می­دانم از استاد فرزانه جناب آقای دکتر محمّدرضا نجاریان مدیر محترم گروه زبان و ادبیات فارسی و سایر استادان بزرگوار و فرهیختۀ گروه زبان و ادبیات فارسی، جناب آقای دکتر الهام‌بخش، آقای دکتر پهلوان حسینی، آقای دکتر دهقانی، آقای دکتر پویان، خانم دکتر نصری که از محضر پر فیض تدریسشان ، بهره­ها برده­ام  نهایت سپاس و قدردانی را به عمل‌آورم؛ و نیز از همۀ دوستان به ویژه خانم­ها ناهید عابدینی، سارا کاظمی طباطبایی، فیروزه نصیری، حمیده سادات آرسته، معصومه وطن پرست، فرزانه مردانی و کلیه­ی کسانی که در طول این مدّت یار و پشتیبانم بوده­اند سپاسگزارم.

 

-1-تعریف موضوع

 

نورالدّین عبدالرّحمن جامی (817-898) از شاعران و نویسندگان بزرگ قرن نهم هجری است. عبدالرّحمن جامی در زبان و ادب فارسی و عربی دارای تألیفات بسیاری به نظم و نثر است و به سبب بهره‌مندی از علم و دانش فراوان در زمینه‌های مختلف در زمان خود، شهرت زیادی داشته است. بنا بر مطالبی که در مورد جامی ذکر کرده‌اند وی را در شمار صوفیان و عارفان زمان خود آورده‌اند. جامی پیرو سلسلۀ نقشبندیه و از شاگردان امام ابی‌حنیفه نعمان بن ثابت فارسی و شارح مکتب فکری ابن عربی است. از عبدالرّحمن جامی آثار بسیاری به نظم و نثر برجا مانده است که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: اعتقاد­نامه، شواهدالنبوة، لوایح، لوامع فی الشرح الخمریه، اشعة­اللمعات، نقدالنصوص فی شرح نقش الفصوص، نفحات الانس من حضرات القدس، بهارستان، منشآت، مثنوی هفت‌اورنگ و دیوان اشعار که شامل قصاید، غزلیات و رباعیات اوست.

 

علم کلام علمی است که دربارة اعتقادات دینی به شیوه استدلال، بحث و گفت‌وگو می‌کند و به‌طور کلّی، کلام علمی است در باب اصول دین و رفع شبهات دینی. ازآنجاکه عرفان و کلام از موضوعات مهم علوم اسلامی هستند و به دلیل نزدیکی علم کلام و عرفان، عرفای بزرگ که صاحب آثاری به نظم و نثر هستند نیز در آثار خود، علاوه بر عرفان به علم کلام هم توجّه داشته‌­اند و مباحث کلامی را در آثار خود بیان نموده‌اند. عبدالرّحمن جامی نیز از این امر مستثنی نبود و در آثار خود ازجمله در دیوان اشعار، اشاراتی در باب علم کلام آورده‌ است.

 

در این پژوهش، کوشش می­شود، ابتدا مباحث علم کلام موردمطالعه قرارگیرد، سپس دیوان اشعار جامی بررسی می­شود و ابیاتی که با مباحث علم کلام مانند ذات خدا، صفات خدا، جبر و اختیار، قضا و قدر، رؤیت، نبوّت، خلافت و امامت، معاد و مسائل دیگر کلامی منطبق است، استخراج می­گردد. آنگاه، این ابیات را بر اساس موضوع طبقه­بندی کرده و درنهایت، به تحلیل و بررسی این مفاهیم پرداخته می­شود.

 

هدف این پژوهش آن است که ابتدا زندگی، آثار و اندیشه­­های عبدالرّحمن جامی را موردبررسی قرار دهد. هدف دیگر این پژوهش آن است که موضوعات کلامی‌ را که جامی در دیوان خود به‌صورت پراکنده بیان کرده، احصا و موردبررسی قرار دهد. به همین منظور، امّهات اندیشه‌های کلامی جامی که در دیوان او وجود دارند، نقد و بررسی خواهد شد. تعیین مشرب کلامی جامی در دیوانش، واپسین هدف انجام این پژوهش است.

 

با انجام این پژوهش، محقّقان و پژوهشگران ادب فارسی برای دانستن آراء و اندیشه­های کلامی جامی، ضمن مراجعه به این اثر به‌راحتی می­توانند به اندیشه­های کلامی جامی دسترسی پیدا کنند و علاوه بر آن، با شرح و تحلیل این عقاید نیز آشنا خواهند شد. با مراجعه به این پژوهش، پژوهشگران عرفان و علمای علم کلام به‌راحتی می­توانند به اندیشه­های طبقه‌بندی‌شده کلامی جامی در دیوان او دست یابند. علاوه بر این، این پژوهش کمک شایان توجهی به شناخت بهتر اندیشه­های جامی و بررسی علمی اندیشه­های او می­نماید.