در طول تاریخ، علت نابرابری ها اولین سوال جامعه شناختی بوده است.

                                                                                       دارندورف

فقر یکی از مهمترین مسائل دنیای امروز است و به عنوان مهمترین چالش در هزارة سوم از آن یاد می شود. فارغ از دیدگاه های گوناگون موجود در طول تاریخ درباره فقر و شیوه های مقابله با آن، فقرزدایی از اهداف مهم نظام ها و مکاتب اجتماعی و دولت هاست. فقر در بسیاری از جوامع امروز، معضلی کلان است و دلایلی گسترده و عمیق دارد؛ بی ثباتی سیاسی، بلایای طبیعی، رواج فساد و ارتشاء، عدم تناسب اقتصاد با جامعه، تعصب، پایین بودن سطح سواد عمومی و عدم وجود زیرساخت های درست، تنها برخی از عواملی هستند که موجب می شوند مردم جهان فقیر باشند و فقیر بمانند.(منبع21)

آثار فقر که به نظر خرد می آید، مشقات فراوانی را برای جوامع، خانواده ها و افراد ایجاد     می کند. شاید بتوان بدترین اثر فقر را این دانست که ” فقر، فقر می آورد”. لذا رهایی از چنگال آن تقریباً غیر ممکن می نماید. فردی که از عهده تامین مواد غذایی و بهداشت مناسب برای خانواده اش برنمی آید، آنها را در معرض ابتلا به بیماریهای تهدید کننده و مرگبار قرار می دهد و احتمال گرفتاری به معلولیت ها و ناتوانی ها بالا می رود. همچنین، اگر شخص از عهده تامین مخارج تحصیل کودکان بر نیاید، کودکان در انتخاب راهی جز سرنوشت پدران و مادران خود انتخاب های زیادی پیش روی خود نخواهند داشت و اگر شخص، مکان و محلی برای زندگی نداشته باشد فرصتی برای ذخیره ثروت و دارایی هر چند اندک برای رهایی از فقر نخواهد داشت. در بسیاری از کشورهای جهان، محرومان دسترسی بالایی به فرآورده ها و خدمات سودآور ندارند. بیمه و تامین اجتماعی در سطحی نازل است و از بین رفتن سرپرست خانواده با بالا رفتن سن در اثر بیماری و یا از کار افتاده شدن وی، آغاز وخامت وضعیت خانواده است.

امروزه در جهان، در هر روز تقریبا 30،000 كودك زیر 5 سال در اثر فقر، سوء تغذیه و بیماریهای ناشی از فقر، جان خود را از دست می دهند؛ تقریبا 790 میلیون نفر در کشورهای در حال توسعه، به طور مزمن دچار سوء تغذیه می باشند  و تقریبا  یك میلیارد نفر در آغاز قرن بیست و یکم، قادر به خواندن کتاب یا امضاء نام خود نمی باشند. 134 میلیون کودک بین 7 تا 18 سال، هرگز به مدرسه نرفته اند که تعداد دختران در این میان از تعداد  پسران بسیار بیشتر است.(منبع22)

درباره علل فقیر شدن افراد یا کشورها نظریات مختلفی وجود دارد. برخی معتقدند که نبود منابع و ثروت های خدادادی یکی از این دلایل است، این در حالی است که کشوری مثل ژاپن شاید از نظر منابع طبیعی و ذخایر از بسیاری از کشورهای توسعه نیافته فقیرتر باشد، لیکن به هیچ عنوان در زمره کشورهای فقیر محسوب نمی شود حتی بسیاری از کشورهای فقیر به وی‍ژه در قاره آفریقا دارای منابع خدادادی بسیار غنی می باشند.

درباره فقر موردی نیز دلایل گوناگونی شمرده شده است. یکی از این دلایل، برابر نبودن استعدادها و خلاقیت های فردی و میزان تلاش برای زندگی است. بسیاری از فلاسفه و اندیشمندان نظیر افلاطون، قرار گرفتن افراد کم استعداد در طبقات پایین اجتماع را به رسمیت شناخته و به آن نابرابری طبیعی اطلاق کرده اند. البته یقینا اگر امروز ارسطو گرسنگان آفریقا را می دید، به جای پرداختن به فلسفه، فکری به حال ایشان می کرد، یعنی ممکن است کسی این منطق را بپذیرد که افرادی که دارای هوش و استعداد کمتر می باشند، از امکانات کمتری در زندگی مدرن امروز بهره مند گردند، لیکن در جهانی که حداقل غذا برای همه وجود دارد، هیچ انسانی قبول نمی کند که گروهی در فقر مطلق حتی نانی برای خوردن نداشته باشند و در هر ساعت از عمر ما 1250 کودک از فرط گرسنگی جان بسپارند. کودکانی که چه بسا شاید جزو نوابغ جامعه بشری بودند.

در این جا باید تمایز بین دو واژه نابرابری و فقر را مد نظر داشته باشیم. افرادی كه در قشربندی های اجتماعی در رده های پایین قرار دارند، ممكن است دچار فقر مطلق نبوده و امكانات اولیه زندگی را دارا باشند لیكن در مقایسه با دیگر افراد اجتماع فقیر محسوب شوند، اما در برخی موارد به ویژه در كشورهای فقیر، افراد این طبقات حتی از دسترسی به قوت لایموت نیز بی بهره اند.

فقر و محرومیت هر روز در جهان چهره خشن تر و کریه تری به خود می گیرد. امروزه حتی در برخی از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، فقرا در حواشی جوامع قرار دارند و به دلیل عدم برخورداری از امکانات ابتدایی جهان امروز نظیر بهداشت، آموزش و … هم خود دچار بسیاری از آسیب های جسمی و روحی می گردند و هم باعث بسیاری از آسیب های اجتماعی می شوند. بسیاری از جامعه شناسان نظیر اسپنسر، جوامع را به صورت یک ارگانیسم زنده و واحد تصور نموده اند. اگر این تصور را تا حدی صحیح فرض کنیم، باید گفت که فقر و محرومیت در جوامع چون بیماری مهلک سرطان است که اگر زود تشخیص و معالجه نشود، آسیب های ناشی از آن سراسر این ارگانیسم را به ورطه نابودی می کشاند:

بنی آدم اعضاء یکدیگرند  که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار  دگر عضوها را نماند قرار

در کشور ما نیز فقر امروزه یکی از مهمترین مسائل و سرمنشاء بسیاری از معضلات اجتماعی است. گسترش فقر و فاصله طبقاتی باعث گردیده تا سازمانها و نهادهای دولتی نظیر کمیته امداد، بنیاد مستضعفان و … متولی رسیدگی به محرومان گردند. لیکن شواهد و قرائن نشان می دهد که عملکرد این دستگاه ها تاثیر چشمگیری در کاهش فقر عمومی جامعه نداشته است که بررسی دلایل و علل آن در این مبحث نمی گنجد، اما یکی از مسائلی که به نظر می رسد در این امر نقش دارد، عدم شناخت کافی فقرا و نیازهای ایشان می باشد. در این صورت این سوال در ذهن متبادر می گردد که آیا کمک ماهیانه 60 هزار تومان برای یک خانواده 5 نفری می تواند در کاهش فقر و بدبختی موثر باشد یا اصولا” نیاز فقرا در جامعه ما چیز دیگری است و به گونه ای دیگر باید برنامه ریزی نمود.

در این تحقیق سعی می گردد تا دور باطل فقر در خانواده های فقیر به دلیل کسب برخی از ویژگی های فرهنگی و انتقال فقر به نسل های بعدی به همین دلیل مورد بررسی قرار گیرد. چرا که بدون توجه به این امر بسیاری از کمک های مادی و حمایت های مالی به فقرا مسکنی بیش نبوده و هرگز آنها را از ورطه فقر و نداری خارج نخواهد ساخت و این دور باطل در خانواده فقیر تا ابد ادامه خواهد یافت.

موضوع این پایان نامه، ” فرهنگ فقر یا فقر فرهنگی” است که در پی 7 سال فعالیت نگارنده در جمعیت امداد دانشجویی امام علی (ع)، در زمینه فقر نگاشته می شود. جمعیت امام علی (ع) با نام جهانی اولین برادر بزرگتر، یک جمعیت امداد رسانی غیر دولتی است که از سال 1378 تاسیس گردیده است و در حال حاضر مدت 4 سال است که در حدود 500 خانواده محروم را در داخل شهر تهران و برخی از شهرهای دیگر تحت پوشش دارد. این خدمات در قالب غذایی، آموزشی، بهداشتی و تفریحی می باشد. ارتباط نزدیک با خانواده های محروم حاکی از این است که بسیاری از این خانواده ها به دلیل پذیرش شرایط فقر خود و ناامیدی از امکان تغییر این وضعیت، از کوچکترین اقدامی برای تغییر وضعیت خود سرباز زده و به حالتی منفعلانه روی آورده اند. در این میان رفتارهایی مشترک در میان کلیه این افراد وجود دارد که بررسی و شناخت آنها می تواند در تدوین و ارائه برنامه های فقر زدایی حائز اهمیت باشد.

این پایان نامه با نگاهی به نظریه هایی که به دلایل فردی و اجتماعی (و نه اقتصادی) پیدایش و تداوم فقرمی پردازند، سعی خواهد داشت این نظریه ها و به ویژه نظریات مرتبط با چرخه فقر را با شرایط فقرا در ایران، به ویژه افرادی که به نوعی در حاشیه قرار گرفته اند، تطبیق داده و تاییدی بر صحت این نظریه ها یافته یا نظریاتی جامع تر و مناسب تر با در نظر گرفتن شرایط بومی کشور را ارائه دهد.