1.سخنی درباره نظامی گنجوی

جمال‌الدین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی متخلص به نظامی در سال ۵۳۵ هجری در گنجه دیده به جهان گشود.  وی شاعر و داستان‌سرای ایرانی الاصل قرن ششم هجری (دوازدهم میلادی) است که به‌عنوان پیشوای داستان‌سرایی در ادبیات ایران زمین  شناخته شده‌است. وی در دوران کودکی خیلی زود پدر و مادر خویش را از دست داد و از ابتدا توسط دایی مادرش بزرگ شد و تحت حمایت وی تحصیل نمود. مادر او که رئیسه ی کرد نام داشت از اشراف کرد بود. پدرش نیز از اهالی تفرش بود. در واقع حکیم نظامی گنجوی در خانواده ی مردی شهر نشین، که ساکن شهر باستانی گنجه و به نام یوسف زکی فرزند موید بود، متولد می شود.پدر و مادرش او را الیاس نام نهادند، ولی به عنوان نظامیگنجوی در تاریخ، جاودان ماند.کاتبان ناشناخته، بعدها، آثار او را تحت عنوان خمسه گرد آوری کردند که، از نمونه‌های زوال ناپذیر هنر ادبی به شمار می‌رود. حکیم نظامی گنجوی در سرودن آثار خود از علوم رایج و متداول زمانه ی خود از جمله علوم اسلامی استفاده می کرد. فعالیّت خلاقه شاعر گواه تربیت مکتبی کامل اوست.منطق، پزشکی، حقوق، هیات و علمی که در قرون وسطی در خاورمیانه تکامل یافته بود یعنی ستاره شناسی زمینه معلوماتی را تشکیل می‌داد که نظامی در آنها، طبع آزمایی می نمود.وی به تاریخ، فلسفه و علوم الهی توجه خاص داشتو آنها را با ذوق و شوق فراوان می‌آموخت.از جوانی به شاعری علاقه داشت و بر اثر استعداد و مجاهدت منحصر به فرد خود، توجه مردم را به خویش جلب کرد.وی از شاعران هم عصر خویش با خاقانی شروانی ارتباط و دوستی و مکاتبه داشته است.

با توجه به اشاره‌های موجود در خسرو و شیرین اولین همسر او، کنیزکی است که پادشاه دربند به عنوان پیش کش و صله  برای او می فرستد. امّا شاعر او را کنیز به شمار نیاورد و به زنی گرفت ولی او را خیلی زود از دست داد. آفاق که اولین همسر نظامی بود در زمان به پایان رسانیدن خسرو و شیرین و دقیقاً زمانی که فرزندشان محمد تنها هفت سال بیشتر نداشت از دنیا می رود و شاعر بزرگ گنجه را با کوهی از درد و رنج تنها می گذارد. نظامی بیشتر سال های عمر خود را در گنجه که یکی از شهرهای کشور آذربایجان کنونی است کذراند و تمام آثار خود را در این شهر سرود، بنابراین می توان بسیاری از ویژگی های فرهنگی و اقلیمی آن سرزمین را در آثار وی مشاهده کرد. گنجه در آن زمان، به عنوان یکی از پایتختهای امیران ایلدگز به شمار می‌رفت. اقامتگاههای اتابکان و مراکز بسیاری از سازمانهای دولتی، در گنجه قرار داشت.احتمال دارد که در کاخهای باشکوه امیران ایلدگز، بسیاری از شاعران می‌زیستند و کار می‌کردند.جشنها و مراسمی که در قصرها بر پا می‌شد، احتمالا شاعر جوان را به سوی خود می‌کشاند. نظامی که مردی تربیت یافته و دارای استعدادی شگرف بود، برای نشان دادن استعدادهای خود، همه فرصتها را در اختیار داشت، اما نمی‌خواست در این راه پیشقدم شودو به زودی به این نتیجه رسید که زرق و برق خارجی و مطاع دنیایی و تعلقات نفسانی فریبنده استو پیش‌از آن که به قصرها کاخ های پادشاهان نزدیک شود، از آنها دور شد.خلوص نیّت و تدبیر به او فرمان می‌داد که از مدح پرهیز کند و به اندک مال و دارایی خود قانع باشد. وی در شیوه ی زندگی راه عارفان و سالکان راه طریقت و حقیقت را انتخاب نمود و این مسئله در آثار او به خوبی قابل ملاحظه و مشهود است.وی هرگز شاعری مداح و ستایشگر قدرت و ثروت پادشاهان نبود اما با تعدادی از فرمانروایان معاصر خود در ارتباط بود و آثار خود را برای اینکه در تاریخ ادبیات جهان باقی بماند و از نابودی و خطر حوادث تاریخ مثل جنگ ها و غارت ها و… در امان بماند به نام آنها می کرد و یا نام ایشان را در اثر خویش می آورد که این فرمانروایان و بزرگان عبارتند از ابوالمظفر اخستان بن منوچهر شروانشاه که لیلی و مجنون را به نام او کرد و  فخرالدین بهرام شاه، پادشاه ارزنگان از والیان و دست‌نشاندگان قلج ارسلان سلطان سلجوقیان روم که کتاب مخزن الاسرار را به نام او کرد و دیگر اتابک شمس‌الدین محمد جهان پهلوان که منظومه ی خسرو و شیرین را به او تقدیم کرد و همچنین طغرل بن ارسلان سلجوقی و قزل ارسلان بن ایلدگز که در منظومه ی خسرو و شیرین از آنها  نام برده شده ‌است. نظامی گنجوی همه ی عمر خود را در گنجه در زهد و عزلت بسر برد و تنها در سال ۵۸۱ هجری سفری کوتاه به دعوت سلطان قزل ارسلان (درگذشته۵۸۷) به سی فرسنگیی گنجه رفت و از آن پادشاه عزت و حرمت دید.

1-1. ویژگی های نظامی و آثار او

حکیم نظامی گنجوی یکی از مؤثرترین شاعران تاریخ ادبیات فارسی به حساب می آید و اثر گران سنگ و گرانبهایش یعنی خمسه ی وی یا پنج گنج تأثیر بسزایی بر روی شاعران و نویسندگان هم عصر و حتی اعصار و قرون بعد گذاشت و از این جهت شاید هیچ شاعری به اندازه ی نظامی تاثیرگذار نبوده است. به همین دلیل است که مقلدان او از هر شاعر دیگری بیشتر است. در تاریخ زبان و ادبیات فارسی شاعران بسیاری را می بینیم که از خمسه ی نظامی تقلید کرده اند از جمله ی این شاعران می توان از امیرخسرو دهلوی و خواجوی‌کرمانی و وحشی‌بافقی و جامی نام برد. در این میان خواجوی‌کرمانی پس از امیرخسرو دهلوی، موفق‌ترین مقلد «خمسه»‌ نظامی گنجوی است و وحشی بافقی  نیز به پیروی از نظامی دست به ابتکار تازه‌ای زده است و در مقابل «خسرو و شیرین» او، « شیرین و فرهاد» را سروده است. سرچشمه‌و منبع الهام هنرینظامی وابسته به افکار و دیدگاه های زیبایی شناسانه ی پیشینیان نامدار او بود. وی از یک سو آهنگهای آواز خوانان محلی را می‌شنید و به قصّه‌ها و افسانه‌های داستان سرایان و نقالان گوش می سپرد و ازسوی دیگر اشعار مردم قوم خود و اشعار اقوامی را که از لحاظ تاریخی، اجتماعی و فرهنگی به آنان وابسته بود، می‌خواند و فرا می‌گرفت. خلق و خوی نظامی و پای‌بندی‌اش به مذهب به گونه‌ای بود که خط زندگی‌اش را مستقیم و واحد ساخت. نظامی شعر سنایی را به‌خوبی خوانده بود و مخزن الاسرار را به پیروی از حدیقة الحقیقه ی سنایی سرود. اگر چه در مخزن الاسرار عمق و نوع فکر و زندگی حکیم غزنه را نمی‌توان یافت و اندیشه‌های استثنایی و عارفانه سنایی را نداشت.

با مطالعه ی دقیق آثار نظامی گنجه ای، آگاهی نسبتاً زیادی درباره ی ابعاد شخصیّتی این شاعر بزرگ به دست می آید. آثار وی از نظر کمّی فراوانند و از نظر کیفی نیز موضوعات مختلفی را در بر می گیرند. با سیری اجمالی در این منظومه ها، نظامی را شاعری مسلمان و پای بند به اصول و موازین اسلامی، به دور از تعصبّات مذهبی، اهل سیر و سلوک و صفای دل با زبانی تقریباً رام و اندیشه های اخلاقی و تعلیمی و با حجب و آزرم می یابیم. به گونه ایی که گروهی از محققان او را عارف و صوفی دانسته اند و همان گونه که ذکر شد، اهل مدارا و دور از تعصبات فرقه ای بود. وی اگر چه پیرو اهل سنت و به احتمال قریب به یقین شافعی بود، همواره مقام علم و فضل امام علی (ع) را می ستود و چند بار از امام عصر (عج) به اسم یاد می کند. نظامی نیز مانند خاقانی همواره به ستایش سخن خود و برتری آن نسبت به دیگر شاعران

 سخن می گوید و معتقد است که سخنش بکر است و از صافی دل به زبان می آید امّا  تأثیر شاعرانی چون فردوسی و سنایی در اعتقادات او مشهود است. وی بر طبق نیازهای ادبی و سیاسی و اجتماعی زمان خود مانند بسیاری از شعرای دیگر معاصرش افکار و دیدگاه های خود را به زبان شعر بیان می‌ کرد. موضوعات اشعارش نیز وسیع بود و به وقایع و داستانهایی از تیسفون، یونان، هندوستان و چین باستان یا بسیاری از کشورهای دیگر، مربوط می‌شد.هنر نظامی آیینه ی زمان اوست.شاعر بر همه معایب اجتماعی و روانی جامعه ی زمان خود می‌تاختو این کار را با طرح ریزی آثاری که به طور مستقیم گذشته تاریخی را مجسم می‌ساخت یا با کمک قوه تخیل، انجام می‌ داد. او به این وسیلهاز معایب زندگی در جامعه خود انتقاد می‌کرد و قتل و غارت متداول ناشی از آن نوع زندگی را محکوم می‌ساخت. در مورد شیوه ی داستان نویسی نظامی می توان گفت که وی در «مخزن‌الاسرار» شیوه خاصی در پرداخت حکایت دارد، به این گونه که موضوعی را مطرح می‌کند و سپس داستانی به دنبال آن می‌آورد. آن داستان، تنها تایید و تفسیر بیت آخر همان موضوعی است که پیش کشیده است، نه موضوع کلی آن مقاله و این همانند کاری است که سنایی و عطار در نگارش آثار خود انجام داده‌اند. یکی دیگر از ویژگی های سبک روایت داستان در آثار نظامی آن است که وی در جریان روایت داستان کمتر به احوالات خود می پردازد و در واقع حضور و سایه نویسنده و راوی را کمتر در آثار او احساس می کنیم. از سوی دیگر، در مجموعه آثار نظامی، کمتر می‌بینیم که او به احوالات خود پرداخته باشد.یکی دیگر از ویژگی هایآثار او آن است که به حرص و آز، جاه طلبی و فساد، بی عدالتی، ظلم و ستم و دروغ و سایر رذایل اخلاقیمردم و پادشاهان جامعه ی هم عصر خود به شیوه‌ای طنز آمیز و زنده، حمله می‌برد. حکیم نظامی گنجوی تنها به عرضه کردن بدیهای زمان خود اکتفا نمی‌کرد، بلکه در صدد یافتن راههایی برای از بین بردن بدیها بود و به تبلیغ و آموزش عقاید و دیدگاه های روحی و اخلاقی خود می‌پرداخت زیرا معتقد بود که نه تنها فرد، بلکه جامعه می‌تواند بر اثر تکامل روحی و اخلاقی، به کمال برسد. از دیدگاه وی تکامل روحی و اخلاقی به منزله ی پیروی از دین و پرهیزگاریوروشنایی دل و رساندن انسان به«پایه ی خدایی»است.

1-2. سبک نظامی

نظامی از شاعرانی است که باید او را در شمار ارکان شعر فارسی و از استادان مسلم این زبان دانست. وی از آن سخنگویانی است که مانند فردوسی و سعدی توانست به ایجاد و تکمیل سبک و روشی خاص دست یابد. اگر چه داستان‌سرایی در زبان فارسی به وسیله نظامی شروع نشده لیکن تنها شاعری که تا پایان قرن ششم توانسته‌است شعر تمثیلی را به حد اعلای تکامل برساند نظامی است. وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع معانی و مضامین نو و دلپسند و تصویر جزئیات بانیروی تخیل و دقت در وصف مناظر و توصیف طبیعت و اشخاص و به کار بردن تشبیهات و استعارات مطبوع و نو، در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافته ‌است. حکیم نظامی گنجوی در نگارش آثار خود بنا بر عادت اهل زمان از آوردن اصطلاحات علمی و لغات و ترکیبات عربی وافر و بسیاری از اصول و مبانی حکمت و عرفان و علوم عقلی به هیچ وجه خودداری نمی کرد و به همین سبب و با توجه به دقت فراوانی که در آوردن مضامین و گنجانیدن خیالات باریک در اشعار خود داشت، سخن او گاه بسیار دشوار و پیچیده شده‌است. با این حال مهارت او در ایراد معانی مطبوع و قدرت او در تنظیم و ترتیب منظومه‌ها و داستان‌های خود باعث شد که آثار او بزودی مورد تقلید قرار بگیرد. او اگرچه شاعری داستان‌سراست و بیشتر به داستان‌های عاشقانه پرداخته‌است اما حکیم و اندیشمند و اهل دانش و فلسفه می باشد و با فرهنگ و تاریخ ایران، که در پس قصه‌ها و داستان های عاشقانه اش نکاتی عمیق نهفته‌است، آشناست.

1-3. آثار نظامی

مهمترین اثر حکیم نظامی گنجوی «پنج گنج» یا «خمسه» است که تعداد ابیات آن را تا حدود 20 هزار بیت نوشته اند و عبارتست از: مخزن الاسرار، لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، هفت پیکر، اسکندرنامه، که تمامی مثنویها به سبک عراقی نگارش یافته است. قدیمی ترین مثنوی نظامی مخزن الاسرار و بهترین آنها خسرو و شیرین است.بنابراین مخزن الاسرار اولین اثر نظامی گنجوی است که  شامل 2260 بیت می باشد. این مثنوی در حدود سال 570 به نام فخرالدین بهرام شاه بن داود (متوفی 622) به نظم درآمد و مشتمل بر 20 مقاله در موضوعات مختلف است که تم و مایه ی اصلی یا به اصطلاح موتیف «عنصر قالب» مقالات و حکایات داخل آنها مواعظ و حکم و پند و اندرز است و در آن اندیشه های زاهدانه و عارفانه بسیار دیده می شود. در مخزن الاسرار در هر مقاله پس از شرح عنوان مقاله برای تأثیرگذاری بیشتر، داستانی کوتاه اما پر محتوا و دلنشین روایت شده است. یکی از ویژگی های پست مدرنیستی حکایات مخزن الاسرار آن است که نویسنده گاهی در میانه روایت قصه وارد داستان می شود و مخاطب خود را موعظه می نماید و یا حتی از خود سخن می گوید که در مکتب پست مدرنیسم به این کار اصطلاحاً اتصال کوتاه گفته می شود.

دومین اثر گرانبهای حکیم نظامی گنجوی مثنوی خسرو و شیرین است که شامل 6500 بیت می باشد. این مثنوی داستان عشق خسرو پرویز پادشاه ساسانی به شیرین شاهدخت ارمنی می باشد و در سال 576 به پایان رسیده و از طرف شاعر به اتابک شمس الدین محمد جهان پهلوان بن ایلد گز (567-581) تقدیم شدهاست.

سومین اثر ارزشمند او نیزمثنوی لیلی و مجنون می باشد که شامل 4500 بیت است و در سال584 هجری به نام شروانشاه ابوالمظفر اخستان نگارش یافته است. در این مثنوی داستان پر سوز و گداز عشق مجنون (قیس عامری) از قبیله بنی عامر و لیلی دختر سعد که از داستانهای مشهور تازی در دوره جاهلیت می باشد به رشته نظم درآمده است.

از دیگر آثار حکیم نظامی گنجوی می توان از مثنوی هفت پیکریا هفت گنبد یا بهرامنامه نام برد که در 5136 بیت در سال 593 به نام علاء الدین کرپ ارسلان پادشاه مراغه سروده شده است. این داستان از جمله قصه های ایرانی مربوط به دوره ساسانی است و شرح روابط بهرام گور  که در سال های (348-420 میلادی) می زیست با هفت دختر از پادشاهان هفت اقلیم است که بهرام برای هر کدام گنبدی به رنگی خاص بر پا می کند و هر روز از هفته را میهمان یکی از آنان می شود و داستانی از هر کدام می شنود.

اثر پنجم نظامی نیز مثنوی اسکندرنامه است که شامل 10500 بیت و در دو بخش به نامهای شرفنامه و اقبالنامه به نظم درآمده است. در بخش اول نظامی اسکندر را به صورت فاتحی بزرگ و در بخش دوم در لباس حکیم و پیامبری خردمند معرفی کرده است. نظم این مثنوی در سال 599 هجری به پایان رسیده و به نامنصرتالدین ابوبکر محمد جهان پهلوان نامگذاری شده است.

(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)