:

دگرگونی­های ساختاری و معنایی واژگان و ترکیبات زبانی، در عرصه­ی پژوهش­های تاریخ زبان، اهمیت بسیار دارد زیرا که ما را در شناسایی اصالت و قدمت زبان مرزوبوممان یاری می­کند. این ترکیبات، در طول زمان، کم‌کم معنای اصلی یا متعدد خود را ازدست‌داده و به معنای مجازی یا محدود­تری به‌کاررفته­اند. ازجمله آن‌ها تکواژ «وا» که در ترکیبات متعددی همراه با فعل­، اسم­، قید، صفت­، حرف‌اضافه و… به­کار رفته­است که در این پژوهش سعی شده ضمن بررسی کاربردی تکواژ «وا»، معانی متعدد آن نیز در ترجمه­ها و تفاسیر قرآن کریم به زبان پارسی کهن­ از قرن ۴ تا ۱۴ هـ. جستجو و سیر تحول آن تا به امروز بیان شود. تا­کنون محققان درزمینه‌ی شناسایی زبان پارسی کهن در متون تفسیری تحقیقاتی داشته­اند که خوشبختانه این روند سیر صعودی پیدا کرده و مورد توجه قرار گرفته­است؛ و این پژوهش نیز در تکمیل همان روند تحقیقی انجام گرفته­است. روش تحقیق به­صورت کتابخانه­ای و استفاده از نرم‌افزار رایانه­ای مجمع­التفاسیر نور انجام پذیرفته­است. این تفاسیر اکثراً مربوط به منطقه­ی خراسان و بعضی مربوط به شهر ری و کشمیر و هند است. در نتیجه مشخص شده که تکواژ «وا» در این تفاسیر در معانی «با، باز، به، بر، بسوی، در، برای» و همچنین برای بیان تأسف و تعجب، بسیار زیاد کاربرد داشته­است زیرا زبان فارسی در تمدن اسلامی ایران به­خصوص نواحی خراسان نقش چشمگیری داشته و از ساختی مفهوم و گویا برخوردار بوده­است اما به دلیل مدون نبودن دستور علمی و میل به‌تازگی و تأثیر زبان عربی، حروف تبدیل شده یا از بین رفته­است و باعث گردیده امروزه تکواژ «وا» کاربرد محدودتری پیدا کند      و بیشتر در بیان تعجب و در بعضی افعال به‌صورت پیشوند به­کار می­رود و دیگر کاربردهای آن منسوخ      گشته است.

واژه­های کلیدی: زبان فارسی، تفسیر قرآن، تفاسیر فارسی کهن، تکواژ «وا»

زبان­شناسی مورد توجه تمام پژوهشگران در طی قرون و اعصار بوده که به‌عنوان رسالتی در جهان متمدن امروز به ترویج زبان و ادب و اصول و مبانی دانش آن پرداخته است. بنا بر هر دوره­ای، به دلیل وجود اقوام و تیره­های مختلف ایرانی که هرکدام زبان و گویش مخصوص خود داشتند، به وجود یک‌زبان یکپارچه نیاز بود که این را می­توان از آثار محققان در کشور­های اسلامی و ایران، همچنین در هند و رم باستان و یونان و سرزمین چین فهمید. به‌عنوان مثال، در سرزمین هند، زبان سانسكریت باستان تقریباً از نیمه­ی هزاره­ی پیش از میلاد مورد توجه و بررسی زبان­شناسان هندی بود؛ اما سانسكریت و­دایی و باستان هر دو به‌تدریج قدیمی شده و از كاربرد­ عادی كنار رفته­است. حتی در زمان هخامنشیان که دوره بیداری همبستگی ملی بود، باز نمی­توان از وجود یک‌زبان رسمی فراگیر سخن گفت، بدین ترتیب محصول این تلاش و پی­گیری مداوم در طول تاریخ بیش از سه هزار سال قدمت همان میراث فرهنگی است كه برای ما بازمانده و وظیفه حفاظت از آن بر عهده ما نهاده­ شده­است.

از جمله گنجینه­ی واژگان کهن فارسی، ترجمه­ها و تفاسیر قرآن کریم در قرن­های اولیه هجری است که تاکنون به‌عنوان منبع مهم زبان­شناسی به آن پرداخته نشده­است، امروزه توجه ویژه­ای به آن شده  و خوشبختانه دانشجویان و دانش­پژوهان زبان فارسی علاقه‌مندی خود را به تحقیق در این زمینه نشان دادند. مقالات و کتب چندی در مبحث تفاسیر و ترجمه­ها و ویژگی­های زبانی آن­ نگاشته شده، حتی درباره کاربرد «حروف مختلف» که در بخش پیشینه تحقیق به آن پرداخته‌شده، اما کافی نیست و جا دارد به این تلاش ادامه داده و فرهنگ کاملی از کاربرد حروف، تکواژها، پسوندها               و پیشوندهای به‌کاررفته در منابع قدیمی قرون ۳ تا ۶ هجری گردآوری شود تا مورداستفاده محققان در جهت رمزگشایی متون کهن قرار گیرد.

هر انسانی مایل است بداند از کجا آمده و پیشینه فرهنگی و زبانی اجدادش چه بوده­است، اطلاعات و کتاب­هایی که به میراث فرهنگی جهان معروف­اند و تاریخ بشری را هدایت کرده­اند از جمله کتب آسمانی که جایگاهی برتر دارند و انگیزه­ی این تحقیق مشارکت در سهمی از این جایگاه بوده­است تا در نگهداری از زبان مادری سرزمین محبوب خود نقشی به یادگار بماند.

در این پایان­نامه به کاربرد و معنای تکواژ «وا» در متون تفسیری قرون ۴ تا ۱۴ هجری پرداخته‌شده  و منبع اصلی در گردآوری داده­ها نرم‌افزار جامع­التفاسیر نور بوده که دو تفسیر تاج­التراجم و تفسیر نسفی از نسخه­ی ۲.۱ این نرم‌افزار و برای مابقی تفاسیر و ترجمه­های قرآن از نسخه­ی ۲.۵ استفاده گردیده­است.

انجام این تحقیق به یُمن کلام الهی و مفسّران عالِم که دارای فصاحت و بلاغت در سخن بودند بسیار لذت­بخش بود و ارشاد و هدایت استاد راهنمای گرامی نیز بر شیرینی کار می­افزود.

منابع مورد نیاز به طریق کتابخانه­ای و با استفاده از مقالات موجود در سایت­های علمی ـ پژوهشی در دسترس بوده و مورداستفاده قرار گرفته­است.

مهم‌ترین مشکلی که در این زمینه وجود دارد کمیاب بودن تفاسیر و ترجمه­های قدیمی قرآن است که در دسترس نگارنده این سطور قرار نگرفت و به‌ناچار به نرم­افزار مجمع­التفاسیر نور بسنده گردید. در این تحقیق برای اشاره به سوره و آیات قرآن؛ داخل پرانتز، نام سوره و در سمت چپ آن شماره‌ی نشانه­ی موردنظر آورده شده­است. (نام سوره/ شماره‌ی آیه) مثلاً (البقره/ ۳۴)، در ارجاع به ترجمه‌ی آیات نیز، نام ترجمه به همراه شماره‌ی جلد و صفحه‌ی آن ذكرشده است، به‌عنوان نمونه، (ترجمه­ی المیزان، جلد دوم، صفحه­ی ۵۳۰) که بدین­صورت نمایش داده شده­است: (المیزان، ج ۲: ۵۳۰)، در ارجاع مطالبی كه از سری كتاب­های چند جلدی است بعد از ارائه مطلب موردنظر، از علامت اختصاری «ج» استفاده‌شده که بیانگر جلد بوده و بعدازآن شماره­ی جلد كتاب به همراه صفحه­ی مورد ارجاع بیان‌شده است؛ مانند: (نسفی، ج ۲: ۱۱۴۷) كه نشانگر صفحه­ی ۱۱۴۷ جلد دوم تفسیر نسفی است­. برای اشاره به سال انتشار، درصورتی‌که غیر از سال شمسی باشد با علامت اختصاری «خ.» به معنای خورشیدی و «م.» به معنای میلادی نمایش داده ­شده­است. مثلاً باطنی، محمد­رضا. (۱۳۵۴ خ.). همچنین در انجام این تحقیق چنانکه گفته شد از نرم‌افزار «جامع­التفاسیر نور نسخه­های ۲.۱ و ۲.۵» استفاده‌شده، كه برنامه‌ای است با محتوایی غنی و امكاناتی مفید كه مسیر پژوهش را برای پژوهشگران علوم اسلامی و دانش‌پژوهان قرآنی هموار ساخته­است که توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی قم انجام گرفته­است و برنده جایزه جشنواره جهانی سران ۲۰۰۹ میلادی (WSA) گردیده­است. ا­ین نرم‌افزار حاوی قابلیت‌های متنی كه شامل متن كامل ۳۰۲ عنوان کتاب در ۱۴۱۹ جلد در زمینه­ی: تفسیر، ترجمه، آوانگاری، لغت و فرهنگ­نامه قرآنی، متن کامل قرآن كریم، ۱۸۳ عنوان تفسیر فارسی و عربی، ۵۵ ترجمه­ی فارسی، ۴۷ ترجمه در ۲۵ زبان خارجی، متن کامل ۴ عنوان تفسیر انگلیسی، ۵ فرهنگ­نامه معتبر قرآنی، ۴ لغت­نامه و … امكان جستجو­ی پیشرفته در متن قرآن كریم و تفاسیر، ارتباط آیه­ی انتخابی با ترجمه­ها و جایگاه دقیق آن در تفاسیر است، كه­ در معرفی و بیان ویژگی­های برخی از تفاسیر و ترجمه­ها به زبان پارسی کهن و نویسندگان آن‌ها در فصل سوّم و نیز ارائه­ی نمونه­ها و دسته­بندی داده­ها از کاربرد تکواژ «وا» در متون تفسیری مفسران  و مترجمان قرآن به پارسی کهن و ارائه­ی آیات آن در فصل چهارم، از این نرم­افزار به‌عنوان یكی از منابع اصلی این تحقیق استفاده‌ شده­است. این تحقیق در پنج فصل تنظیم شده­، كه فصل اول: درباره­ی كلیات تحقیق، فصل دوم: درباره زبان فارسی و اجزای زبان و ویژگی­های زبان کهن فارسی بحث گردیده، فصل سوم: معرفی متون تفسیری و ترجمه قرآن به زبان پارسی کهن، مورداستفاده در این نوشتاراست و فصل چهارم: به ارائه کاربرد­ها و معانی متعدد تکواژ «وا» در ترجمه­­ها و تفاسیر قرآن به زبان پارسی کهن و معادل­یابی آن در زبان عربی و آیات قرآن پرداخته و فصل پنجم نیز نتیجه‌گیری از جستجوی تکواژ «وا» در زبان کهن پارسی و سیر تحول آن تا به امروز را بیان می‌نماید و پیشنهاد‌هایی نیز ارائه گردیده­است.